Yapıya Dayalı Anlatım Bozukluğu

*İki yargıyı aynı ögeye bağlamak her zaman doğru olmayabilir.  Bunu şu şekilde somutlaştıralım:

Bir kedi yavrusu ve tavşan yavrusunu birlikte beslemek isteyen birini düşünelim. Kutuya sadece marul atmakla hayvanları beslemiş olur mu? İki farklı ihtiyaca sahip hayvanı, aynı gıdayla beslemek gibi iki farklı yüklemi tek bir ögeye bağlamakta yanlış olur.

Öge Eksikliğinden Kaynaklanan Anlatım Bozuklukları 

*Öge eksikliği tek yüklemli cümlelerde aranmaz.  

*İki yüklemli sıralı veya bağlı cümlelerde ya da içinde fiilimsi barındıran birleşik cümlelerde aranır.

 İhtiyaca göre gıda gibi ihtiyaca göre  öge belirlemek gerekir.

Teyzesini gerçekten çok özlüyor, mektuplar yazıp hasretini anlatıyordu. 

Kimi özlüyor? 

Kime hasretini anlatıyordu?

Teyzesini özlüyor,  teyzesini hasretini anlatıyordu.

şeklinde iki yüklem aynı nesneye bağlanmış.

Oysa ikinci cümlenin nesneye değil dolaylı tümlece ihtiyacı var.

Teyzesini gerçekten çok özlüyor, ona mektuplar yazıp hasretini anlatıyordu. 

Eksik Öge Nasıl Anlaşılır? 

Sorulardaki şıkları ögeleri belirleyerek yapılacak teknik okumalarla Öge eksiklerini bulmanız kolaylaşır. 

Hasan'a herhangi bir şey sormamış, eve göndermek için de acele etmemişti.

Yüklemler belirlenerek, sorulacak sorular düşünülmeden teknik bir okuma yapılamaz.

-Kime sormamış?

- Hasan'a 

-Kimi eve göndermek için de acele etmemişti?

- Hasan'a

Cevaplardan biri anlamlı, biri anlamsız oldu. 

Cümlede eksik olan nesne oldu peki bunu nereden anladık ?????

* Eksik olan öge yalın haldeyse özne eksikliği, 

* Eksik olan öge  -ı,-i,-u,-ü  belirtme hal eki almışsa nesne eksikliği, 

* Eksik olan öge  -e,-de,-den  eklerinden herhangi birini aldığında dolaylı tümleç  eksikliği,

* Eksik olan öge -ın, -in,-un,-ün eklerinden herhangi birini aldığında tamlayan eksikliği,

* Eksik olan öge zarffiil eklerinden herhangi birini aldığında zarf tümleci eksikliği,

* Eksik olan sözcük çekimli fiilse  yüklem eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır. 

*Eksik olan sözcük edat alıyorsa edat tümleci eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır.

Özne eksikliği

*Özne eksikliği, genellikle birden fazla yargı barındıran cümlelerinde görülür. 

*Özne, yargılardan birini karşılarken diğer yargıyı karşılamıyorsa anlatım bozulur.

*Eksik olan sözcük yalın halde (herhangi bir hal eki almayan) olmalıdır. 

Tavanın bakırı çıkınca kullanılmaz oldu. 

Tavanın bakırı çıkınca, tava kullanılmaz oldu. 

 

Otel inşaatı 2 Ekim'de tamamlanacak ve hizmete açılacak.  

Otel inşaatı 2 Ekim'de tamamlanacak ve otel hizmete açılacak.

Bilgi Notu:  Gizli özne kullanımı -bazı durumlar hariç- bir özne eksikliği değildir.

Yüklem eksikliği

Sıralı ve bağlı cümlelerde yüklemin ortak kullanılması bazen yapısal bozukluklara neden olur.

Eksik olan öge  çekimli fiilse yüklem 

eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır. 

Gördüklerinin yarısına, duyduklarının hiçbirine inanma.

Gördüklerinin yarısına inanma, duyduklarının hiçbirine inanma, şeklinde iki cümle aynı yükleme bağlanmış.

Gördüklerinin yarısına inan, duyduklarının hiçbirine inanma.

Sen kendi işine, biz kendi işimize bakalım. 

Sen kendi işine bak, biz kendi işimize bakalım.

Ben onu o da beni tanımazdı.

Özne-yüklem uyumsuzluğu

* Tekillik-çoğulluk bakımından

*Özne tekil ise, yüklem de tekil olmalıdır. 

(Ancak bazen saygı veya alay amacı ile yüklem çoğul kullanılabilir.)

Sayın Başkan kürsüye teşrif ediyorlar. (doğru)

Küçük Bey hâlâ gelmediler. (doğru)

*Özne "insansa ve de çoğulsa" yüklem tekil veya çoğul olabilir. 

Küçük kızlar, bütün meseleyi öğrenmiş.

Küçük kızlar, bütün meseleyi öğrenmişler.

*Özne insan dışı varlıksa yüklem tekil olur.

Çatıdaki kiremitler, büyük bir gürültüyle yere yuvarlandılar. ( Yanlış)

Çatıdaki kiremitler, büyük bir gürültüyle yere yuvarlandı. (Doğru)

Çoğul ekleri sadece isimlere gelirler.

Hayaller insanları fazlasıyla oyalamışlar.

Uyarı: İnsandışı varlıklar kişileştirildiğinde yüklem çoğul olabilir.

Küçük taşlar sevinçle derenin kenarından suya yuvarlandılar.

*Özne belgisiz sıfat, belgisiz zamir ya da sayı sıfatı ise yüklem tekil olur.

Herkes, gecenin karanlığında yolu bile görmeden saatlerce çaresiz, aç ve susuz yürüdüler .

Herkes yürüdüler.

Birkaç kişi, halkın gözünde edindikleri yeri kaybetmek istemiyorlardı.

Birkaç kişi istemiyorlar.

İki kardeş, yolun karşısına büyük bir telaşla ve hiçbir yere bakmadan geçtiler.

İki kardeş geçtiler.

* Kişi bakımından uyum tekillerde

Özne.                   Yüklem.

Ben ve Sen.              Biz

Ben ve O.                Biz

Ben, sen ve o.           Biz

Sen ve O.                Siz

* Kişi bakımından uyum çoğullarda

Özne.              Yüklem

Biz ve Siz.             Biz

Biz ve Onlar.           Biz

Biz, Siz ve Onlar.      Biz    

Siz ve Onlar.           Siz

Ben ve Ali, yarın bu işi okuldan sonra halledeceğim.

Hasan ve sen beni kasabanın dışında bekle.

Sen, Nurdan ve Binnur ile bir şeyler konuşmak için gizlice balkona çıktı.

* Olumluluk-olumsuzluk bakımından

Türkçede bazı belgisiz zamirler ve bazı bağlaçlar sadece olumlu veya sadece olumsuz yüklemle birlikte kullanılır:    

herkes, bütün, hem ... hem ..., ne ... ne ... > olumlu 

hiçbiri, kimse > olumsuz 

Eve ne halası ne de çocukları gitmedi (yanlış) 

Eve ne halası ne de çocukları gitti. (doğru)

Herkes canla başla çalışıyor, şikayet etmiyordu. (yanlış) 

Herkes canla başla çalışıyor, kimse şikayet etmiyordu. (Doğru.)

Nesne  eksikliği

Nesne eksikliği, genellikle iki yüklemli cümlelerde aranır. 

Dolaylı tümleç ile başlayan cümlelerde nesne eksikliği ortaya çıkar.

Elbisesine çekidüzen verdi, eliyle iyice düzeltti.

Elbisesine çekidüzen verdi, elbisesine eliyle iyice düzeltti, şekilde bağlanmış.

Elbisesine çekidüzen verdi, elbisesini eliyle iyice düzeltti.

Kızlarına iyi bir birikim kazandırmış, her türlü koşula hazırlamıştır.

Kızlarına iyi bir birikim kazandırmış, kızlarına her türlü koşula hazırlamıştır.

Kızlarına iyi bir birikim kazandırmış, onları her türlü koşula hazırlamıştır.

Sosyal medyada yayınlananlara inanmıyor, okumaktan da geri kalmıyordu.

Babalar çocuklarına hep inanır, kolayca bağışlar.

Dolaylı tümleç eksikliği

Sıralı veya bileşik cümlelerde görülür. Nesne ile başlayan cümlelerde genellikle dolaylı tümleç eksikliği ortaya çıkar.

Yeni çıkan kitapları incelemek ve tezi için yararlanmak istiyordu. 

Yeni çıkan kitapları incelemek ve yeni çıkan kitapları tezi için yararlanmak istiyordu. (Şeklinde bağlanmış)

Yeni çıkan kitapları incelemek ve onlardan tezi için yararlanmak istiyordu. 

Uyarı: İki yüklemli cümlelerde öge her iki yüklemi de karşılıyordu tekrar kullanmak anlatımı bozar.

Teyzesine sinirlenmişti, ona söyleyecek söz bulamamıştı. 

Teyzesine sinirlenmişti, söyleyecek söz bulamamıştı. 

Yeşil otları ortakla biçmiş, otları koyunların önüne dökmüş çoban.

(Gereksiz sözcük kullanımı kabul edilir.)

Akşamları kütüphaneye gider, bir saat kitap okurdum.

Eve girerken ve çıkarken dikkat çekmeye özen gösterin.

Edat tümleci eksikliği

*Genellikle iki yüklemli cümlelerde görülür:

*Eksik sözcük edatla birlikte kullanılır.

Yaşlı halasına hemen her gün uğrar, ilgilenirdi.  

Yaşlı halasına hemen her gün uğrar, onunla ilgilenirdi.

Bu yaşta güçlüklere nasıl göğüs gerdi, nasıl başa çıktı?

Uyarı: Şıklarda edat tümleçi yoksa zarf tümleci işaretlenir.

Tamlama Yanlışlıkları 

*Cümlede iyelik ekinin bulunmasına rağmen -ın,-ın ekinin eksik olması anlatımı bozar.

Memleketime çoktan bahar gelmişti ve çiçekleri açmıştı.

Memleketime çoktan bahar gelmişti ve memleketin çiçekleri açmıştı.

Hayatındaki güzellikleri görüyor ama kıymetini bilmiyordu.

Hayatındaki güzellikleri görüyor ama güzelliklerin kıymetini bilmiyordu.

* Sıfatın belirtisiz isim tamlamasına bağlanması anlatımı bozar. Bu genellikle ortasında  ve bağlacı bulunan  tamlamalarda aranır.

Şiddetli rüzgar nedeniyle özel ve devlet okullarında eğitime ara verildi.

Şiddetli rüzgar nedeniyle özel okullarında ve devlet okullarında eğitime ara verildi.

Şiddetli rüzgar nedeniyle özel okullarda ve devlet okullarında eğitime ara verildi.

Bu merkezde çeşitli kültürel ve sanat etkinlikleri gerçekleştirildi.

 Derste belgisiz ve sayı sıfatları üzerine onlarca örnek bulduk.

Ek-fiil eksikliği

Ek fiil eksikliği genellikle değil olumsuzluk edatının olduğu yerde aranır. 

Türkçedeki ek-fiil(ek-eylemler)

 "idi", "imiş", "ise"

 ve "-im,-sin-dir;-iz,-siniz,-dirler"dir. 

Bunların özellikle bağlı ve sıralı cümlelerde kullanılmaması, anlam bozukluğuna neden olabilir.

Getirdiği çorba lezzetli fakat yeterince sıcak değildi. 

Getirdiği çorba lezzetli değildi fakat yeterince sıcak değildi, şeklinde bağlanmış. 

Getirdiği çorba lezzetliydi fakat yeterince sıcak değildi, şeklinde düzeltilir.

Çocuğun yaşı küçük, boyu da uzun değildi.

Yaşlı kadının bakışları güzel ama dostça değildi.

Fiilimsilerin yanlış kullanılması

Türkçede fiilimsi (eylemsiler) isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiildir. Bunların hatalı kullanımı veya gerektiğinde kullanılmaması anlatım bozukluğuna neden olur.

• Doktor hastanın tuzlu yemekler ve alkol almasını yasakladı. (Yemek "alınmadığı" için, "yeme" isim-fiili eklenmelidir.)
• Doktor hastanın tuzlu yemekler yemesini ve alkol almasını yasakladı. (doğru)

Fiil çatısı uyumsuzluklar

Cümledeki fiillerin çoğunlukla etkenlik edilgenlik bakımından uyumsuz olmasından kaynaklanır.

 Cümlede özne hem belli hem de belli değil olamaz.

Etraftaki tüm yapraklar toplayıp bir kenarda yakıldı.

Fiilimsi etken, yüklem edilgen çatılı olması anlatımı bozmuş.

Cümle ya tamamen edilgendir ya da etkendir.