Şiirde Kafiye (Uyak) ve Redif
Redif nedir,nasıl bulunur?:
*Satır sonlarındaki sözcükler ekine köküne ayrılır.
*Yapılan ayrımda yazılışları ve görevleri aynı olan eklere redif denilir.
*Ek halinde ve sözcük halinde olmak üzere iki grupta incelenir.
Ek Halinde Redif:
Ağaçlar hu çeker iniler taşlar
Bülbül, gözlerinden akıtır yaşlar
“lar” çoğul ekleri aynı görevde olduğundan rediftir.
-aş sesleri iki ses benzerliğine dayandığından tam uyaktır.
Söz ola kese savaşı
Söz ola kestire başı
Söz ola ağulu aşı
Bal ile yağ ede bir söz
-ı harfi üç dizede de belirtme hal eki
görevinde kullanıldığı için rediftir.
Sözcük Halinde Redif:
*Satır sonunda tekrarlanan aynı anlamda
kelimelerin
oluşturduğu ses benzerliğine de sözcük halinde redif denilir.
Garibim namıma Kerem diyorlar
Aslı’mı el almış harem diyorlar
Hastayım derdime verem diyorlar
Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ım ben
(diyorlar aynı anlamda
sözcük tekrarı olduğu için sözcük halinde redif )
Uyarı: Bütün şiirlerde redif kullanılmayabilir.
Yürü bre Dadaloğlu’m yürü
git
Dertli dertli Çukurova yolun tut
Bunda suçum varsa Hakk’a tövbe et
De ki gayrı bizim iller iniler
Aşağıdaki şiir parçalarının hangisinde
redif vardır?
A) Bir sabah uyanınca
Yanda kalmış
bir at buldum başucumda
B) Gidebilirim genç yaşımda
En güzel şiirlerimi söylemeden
götürebilirim
Şimdi kavak yelleri esiyorken
başımda
Seni bir akşamüstü
düşündürebilirim
C) Bakışlarımla düğüm düğüm
Sana bir şeyler söyliyebilsem
Sabahlara kadar düşündüğüm
Sana bir şeyler söyliyebilsem
D) Hissen yok bu akşamda senin
sen öğleden beri
bu renk renk
bu çeşit çeşit söylenen
şarkının
artık haricindesin.
E) Burgaz’la Heybeli arasında
Bir ada suyun içinde pusmuş
Size göre bir toprak boyası
Bana göre sudan bir saksı
Kafiye (uyak):
Dize sonunda yazılışı aynı görevi ya da anlamı farklı ses benzerliğine
kafiye
denilir.
Dize sonlarında genelde rediften önce gelen ses benzerliğidir.
Uyakta, redifteki gibi görev ve anlam
birliği aranmaz.
Sızlıyor bağrımız
üstündeki dağ
Seni hatırlıyoruz Viranbağ
Bu beyitte dize sonlarındaki “ağ“lar uyaktır.
Aralarında yalnızca ses
benzerliği vardır. Görev ve anlam ortaklığı yoktur. Redif kullanılmamıştır.
Bilgi notu: Genellikle kafiye kökte, redif ekte bulunur.
Kafiye Çeşitleri
Yarım Uyak:
Dize sonlarındaki tek ses
benzerliğine yarım uyak denir.
Yar buradan geçti mi?
Soğuk sular içti mi?
Her iki dizede de -ti geçmiş zaman, mi soru edatı rediftir, -ç yarım kafiyedir.
Tam Uyak:
Dize sonlarındaki iki ses
benzerliğine tam uyak denir.
Dadaloğlu’m birgün kavga kurulur
Öter tüfek davlumbazlar vurulur
kur(fiil kökü)-ul (fiilden fiil)-ur(geniş zaman)
vur(fiil kökü)-ul (fiilden fiil) –ur (geniş zaman)
“ul” ve “ur” ekleri görev yönünden aynı olduklarından dolayı rediftir.
-ur‘lar iki ses benzerliğine dayandığı için tam kafiyedir.
Ölmek kaderde var, bize
ürküntü vermiyor;
Lakin vatandan ayrılışın ıztırabı zor.
“or” sesleri dize sonlarında iki ses
benzerliğine dayandığından tam uyaktır.
Zengin Uyak:
Dize sonlarındaki varsa
redifler bulunduktan sonra geriye kalan üç ve üçten fazla ses benzerliğine zengin kafiye denir.
Yol onun, varlık onun,
gerisi hep angarya;
Yüzüstü çok süründün, ayağa kalk, Sakarya!
“arya” sesleri dize sonlarında dört ses benzerliğine
dayandığından zengin uyaktır.
Ertesi gün başladı gün
doğmadan yolculuk
Soğuk bir mart sabahı… Buz tutuyor her soluk
“luk” sesleri dize sonlarında üç ses benzerliğine
dayandığından zengin uyaktır.
Not: Üstünde uzatma işareti bulunan ünlüler
bir ünsüzle birlikte üç ses sayıldığından zengin kafiye oluşturur.
Bağ-ı dehrin hem hazanın
hem bahârın görmüşüz.
Biz neşatın da gamın da ruzigârın görmüşüz
“ın” ekleri
görev yönünden aynı olduklarından dolayı rediftir. “âr” sesleri
dize sonlarında üç ses benzerliği olarak değerlendirildiğinden
zengin uyaktır.
Tunç Uyak:
Bir dizenin sonundaki
sözcüğün diğer dizenin sonundaki sözcüğün içinde tam olarak yer almasıyla
oluşan uyak çeşidine “tunç uyak” denir.
Garbın âfâkını sarmışsa
çelik zırhlı duvar
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var
Arkadaş! Yurduma
alçakları uğratma, sakın
Siper et gövdeni dursun bu hayasızca akın
NOT: Tunç uyak, ayrı bir uyak türü değil, özel bir
uygulamadır. Test sorularında böyle örnekleri zengin uyak olarak düşünmek
gerekir. ÖSYM, tunç uyağı bazı sorularda zengin uyak olarak da kabul edebilmektedir.
Cinaslı Uyak:
Dize sonlarında yazılışları
aynı, anlamları farklı olan sözcük ya da sözcüklerle yapılan
uyağa “cinaslı uyak” denir. Sözcükler aynen yazıldıysa tam;
sözcükler ayrı yazıldıysa yarım cinas yapılmış olur.
Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya asmaya
Ben yârimden ayrılmam
Götürseler asmaya (Tam cinas)
Her nefeste işledim ben
bir günah
Bir günah için demedim bir gün ah (Yarım
cinas)
Uyak Düzeni (Kafiye
şeması)
*Satır sonlarındaki ses benzerliklerinin aynı
harflerle sembolize edilmesine uyak düzeni ya da kafiye şeması denir.
Her yalana kanmışım
a
Her söze inanmışım a
Ben artık sevgiden de b
Bıkmışım usanmışım a
Düz Uyak:
*Divan ve halk edebiyatında beyit ve
dörtlüklerde kullanılır.
*Beyitlerle yazılan şiirlerde aa / bb / cc
/ … şeklinde düzenlenir.
*Dörtlüklerle yazılan şiirlerde değişik
düzenler vardır:
İki şekilde yapılır:
aaaa / bbbb / …
aaab / cccb / …
... şafaklarda yüzen al sancak a
.........üstünde tüten en son ocak.
a
...milletimin yıldızıdır, parlayacak;
a
...........o benim milletimindir ancak.
a
Emrah der ki düştüm dile a
Bülbül figan eder güle a
Güzel sevmek bir sarp kale a
Ya alınır ya alınmaz b
Beyitlerde:
Bir karanlık geceydi pek de ayaz.. a
İbni Hattâb’ı görmek üzre biraz, a
Çıktım evden ki yollar ıpıssız. b
Yolcu bir benmişim meğer yalnız b
Düz Kafiye ile İlgili Soru Kalıpları:
*Aşağıdaki beyitlerden hangisi mesneviden
alınmıştır?
*Aşağıdaki beyitlerden hangisi gazelin
matla beyitidir?
*Aşağıdaki beyitlerden hangisi kasidenin
matla beyitidir?
ÇÖZÜM:
Düz kafiye ile kafiyelenmiş şık cevap şıkkıdır.
--------a
--------a kafiye şemasına sahip olan beyit cevap
şıkkı olur.
Çapraz Uyak:
----------------a
----------------b
----------------a
----------------b
*Bir dörtlüğün 1. ve 3. / 2. ve 4. dizelerinin uyaklı olmasına
dayanan uyak örgüsüdür. (abab, cdcd …)
*Halk edebiyatında yaygındır.
... gül gayrı, a
.....ordayım… b
...Gel gayrı!” a
.... ordayım… b
Sarma (Sarmal) Uyak:
--------------a
--------------b
--------------b
--------------a
*Bir dörtlüğün 1. ve 4. / 2. ve 3. dizelerinin
uyaklı olmasına dayanan uyak örgüsüdür. (abba, cddc …)
*Halk edebiyatında yaygındır.
Ey sevgi dalında ilk çiçek açan tomurcuk
a
Kanımın akışını yenileştiren damarlar b
Gül rengi ışıkları sevda dolu akşamlar b
İçime yeni bir fecir gibi dolan çocuk a
Örüşük Kafiye:
---------------a
---------------b
---------------a
Üç dizelik bentlerdeki sarmal kafiye
şemasıdır.
Pek solgunsa dışı a
Sesinde gizliş berrak b
Pınarların akışı a
Mani Tipi Kafiye:
--------------- a
--------------- a
--------------- b (x)
--------------- a
Her yalana kanmışım a
Her söze inanmışım a
Ben artık sevgiden de b
Bıkmışım,usanmışım a
Koşma Tipi Kafiye:
Koşmanın ilk dörtlüğü diğer dörtlüklerden farklı
kafiyelenir.
Eğer benim ile gitmek dilersen a
Eğlen güzel yaz olsun da gidelim b
Bizim iller kıraçlıdır aşılmaz c
Yollar çamur kurusun da gidelim b
Karac'oğlan der ki buna ne fayda d
Hiç rağbet kalmadı yoksula bayda d
Bu ayda olmazsa gelecek ayda d
On bir ayın birisinde gidelim b
-------------a
-------------b
-------------c
-------------b
Diğer dörtlükler düz
kafiye şemasıyla söylenir.
-------------d
--------------d
--------------d
--------------b