CÜMLENİN ÖGELERİ

 

  Ögeler  Nasıl Ayrılır?

*Her cümle bir iş ya da bir durumu anlatır.

*Cümledeki iş ya da durum yüklem dir.

*Cümlede söz edilen işi yapan,  özne dir.

*Cümlede söz edilen işten etkilenen nesne dir.

*Cümlede işin mekanı dolaylı tümleç (yer tamlayıcısı) dır.

*Cümlede işin nasıl, ne zaman, ne kadar olduğunu anlatan zarf tümleci dir.

ÖGE AYIRT EDERKEN NELERE DİKKAT EDİLİR?

I.Cümlede ilk yüklem bulunur.

*Yüklem doğru bulunmazsa diğer ögeler doğru bulunamaz.

*Diğer tüm ögeler yükleme sorulan sorulara, verilen cevaplarla bulunur.

II.Yüklemden sonra özne ,özneden sonra diğer ögeler bulunur.

(Böyle sıralanmasının sebebi özne ve belirtisiz nesnenin aynı sorulara cevap vermesidir.Ne ve Kim sorularına verilen ilk cevap özneyi ,  İkinci cevap belirtisiz nesneyi buldurur.)

Çocuklar, evde uçurtma yapıyor.
Yapıyor (Yüklem)
Yapan kim? Çocuklar  (özne)
Ne yapıyor?  Uçurtma  (Belirtisiz Nesne)

III.Ben öge ayırırken üçe beşe bölüyorum, yanlış çıkıyor; cevapta cümlenin tamamının altını çizip yüklem diyebiliyor, neden?

EL CEVAP:
(İsim tamlamaları, sıfat tamlamaları, birleşik fiiller öge ayrımında birbirinden ayrılmaz. Ayrılırsa öge de yanlış ayrılmış olur.)

Kimsenin sözüne güvenmeyen, haksızlık yapıldığında sesi çıkmayan bir adamdı.                YÜKLEM

Nasıl adam diye sorulduğunda verilen cevabın tamamı sıfat tamlaması olduğu için bölünemez.

Modern şehir hayatının gün içerisinde onlarca kişiyle iletişime geçmeyi zorunlu kılan ve kişileri binlerce mesaja maruz bırakan yapısı, insana daha önce deneyimlemediği bir uyum sürecini dayatıyor.

Bu cümledeki ögelerin doğru sıralanışı, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
 A) Özne - zarf tümleci - belirtisiz nesne – yüklem
 B) Belirtisiz nesne - özne - belirtili nesne - yüklem
C) Zarf tümleci - yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) - özne – yüklem
 D) Özne - yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) - belirtili nesne - yüklem
E) Belirtili nesne - zarf tümleci - özne – yüklem

ÇÖZÜM:

*Dayatıyor, yüklem.

Dayatan ne?

* Modern şehir hayatının gün içerisinde onlarca kişiyle iletişime geçmeyi zorunlu kılan ve kişileri binlerce mesaja maruz bırakan yapısı, (Özne)  

*Kime dayatıyor? 

* insana, (dolaylı tümleç) 

*Neyi  dayatıyor?

* Daha önce deneyimlemediği bir uyum sürecini (Nesne)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ögeler doğru ayrılmıştır?
A) Kullanım kılavuzunun/anlaşılması güç /terimleri vardı.
B) Hayat, / mükâfatını / zorluklara / tahammül edenlere verir.
C) Sabahta beri/yürümekten/ ayaklarıma/kara sular/indi.
D) Soyut,/anlaşılması güç dersleri/erken saatlerde/çalış.
E) Milletler, / bireylerin eğitimine verdikleri önem derecesinde / yükselirler.
 
Cevap: Sadece E şıkkında isim, sıfat tamlamaları ve birleşik fiiller bölünmemiş.

Cümlenin temel ögeleri özne ve yüklem

Yüklem:
*Yüklem cümlede bir iş, oluş, hareket vs. bildiren; cümleyi yargıya bağlayan ögedir. Yüklemsiz cümle kurulamaz.
* Eksiltili olmayan bir cümle kurabilmek için yalnızca yüklem yeterlidir. 
*Kaç tane yüklem varsa o kadar cümle (Yargı) vardır.
Sözlerini anladı, değerlendirdi, kararını verdi.
*Birden fazla yüklemi olan cümleye sıralı ya da bağlı cümle denilir.

YÜKLEMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

1-Yüklem ya kip eki almış çekimli bir fiildir ya da ek-fiil almış isim soylu bir sözcüktür.
2- Yüklem genellikle cümlenin sonunda bulunur. Başında ya da ortasında olanlar da vardır.
3-  Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.
4- İkilemeler, tamlamalar, birleşik fiil ya da deyimler  cümlede yüklem olabilir.
İyi bir insan, tüm toplumun ve canlıların dostudur.
 
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem yanlış gösterilmiştir?
A) Başı sonu olmayan, pat diye önüne düşüveren cümlelere alışıktı çocuk.
B) Binanın bağlı olduğu su şebekesini oluşturan hasarlı borulardan sızan suyun sesi bu.
C) Hayatın garip cilvelerinden biridir hüzünlüyken gülebilmek.
D) Annemin bu sözleri hepimizin kulağına küpe olacak cinstendi.
E) Mahallemize yeni taşınan komşular dün ortalığı ayağa kaldırdılar.
 
Cevap: B şıkkında sıfat tamlaması bölündüğü için yüklem yanlış gösterilmiştir.

Özne:
*Özne cümlede bildirilen işi ya da oluşu yerine getiren ögedir.
*Fiili gerçekleştiren faildir.
*Özneyi bulmak için yükleme "Ne?" ve "Kim?" soruları sorulur.

*UNUTMA:  Özne sadece insan olmalı  düşüncesi yanlıştır. İnsan dışı varlıklar da özne olabilir ve” Ne?” sorusu insan dışı varlıkları bulmak için sorulur.

·Bugün hava çok sıcaktı. (sıcak olan ne?)
· Özgür defterini okulda unutmuş. (unutan kim ?)

* Sadece yüklemden oluşan cümlelerde dahi öznenin varlığı şahıs eklerinden anlaşılır.Buna “Gizli Özne” denilir.

Kimin geleceğini önceden biliyorduk. (bilen kim?)
Biz.(gizli özne)
Sabah erkenden yola çıktılar. (çıkan kim?)
Onlar (gizli özne)

Sözde özne: İşi yapan belli değilse işten etkilenen sözde özne kabul edilir.

Örtülü Özne: Özne -ce,-ca eki ya da tarafından ifadesi ile birlikte kullanıldığında örtülü özne kabul edilir.

Organizasyon belediye tarafından yapılmıştır.

Sorular öğretmenlerce hazırlanır.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sözde özne kullanılmıştır?
A) İnsan ancak sosyal yapının bir parçası olursa mutlu olabilir.
B) Özgüveni olan kişiler, olumlu ve olumsuz yönlerini görürler.
C) Evinizi sevimli bir ortama çevirmek için gayret gösteriniz.
D) Tecrübenizi diğer insanlarla paylaşmaya çalışmalısınız.
E) O yıllarda kasabadaki evlerde sadece radyo dinlenirdi.
 
ÇÖZÜM: E şıkkında dinleyen kim diye sorulduğunda cevap vermez yani özne belli değil.Dinleme işinden etkilenen radyo sözde öznedir.

Cümlede Yardımcı Ögeler

Nesne:
*Cümlede yapılan  işten etkilenen kavram ya da  varlıktır.
*Nesne sadece insan dışı varlık olmalı düşüncesi yanlıştır.İşten etkilenen insan da olabilir.
*Belirtme hal eki (–ı,-i,-u,-ü) alıp almadığına göre ikiye ayrılır:

Belirtili Nesne: Yükleme sorulan "Neyi? ve Kimi?" sorularına cevap veren ögelerdir.
Sanatsal metinleri iki grupta inceleriz.
İnceleyen kim? Biz (gizli özne)
Neyi inceleriz? Sanatsal metinleri (belirtili nesne)

Belirtisiz Nesne: Yükleme sorulan "Ne? ve Kim?" sorularına cevap veren ögelerdir.

Tuhaf kadın, her gün şarkı söylüyordu.

Söyleyen kim? Tuhaf kadın (özne)
·Ne söylüyor?  şarkı (belirtisiz nesne)
·

 Soru da cevap da hal eki almamış.

Bana bu hikayeyi o gece babam anlattı.

*Anlatan kim? Babam (özne)
*Neyi anlattı? Bu hikayeyi (belirtili nesne)

*Soruda da cevapta da hal eki kullanılır.

Dolaylı tümleç  (Yer tamlayıcısı):
Yüklemin anlamını yer, (bulunma,  yönelme, ayrılma) açısından tamamlayan ögedir. Genellikle -e, -de , -den eklerinden birini alır ve yükleme sorulan :

Neye      Kime      Nereye
Neyde     Kimde      Nerede
Neyden    Kimden   Nereden
           " sorularının yanıtlarıdır.

Okul bahçesinde, annesinden  söz etti.
 

Meyveleri semt pazarından  kardeşime aldım.

Anneme ve kendine  birkaç parça eşya daha almak istiyor.

Banu cebine kalemlerini koydu."

(I) Dedesi dağ gibi bakıyordu uzaklara. (II) Kimsenin uğramadığı evlerin çorak bahçeleriyle çevrili bir sokakta yokuş aşağı yürüyorlardı. (III) Sokağın ucunda görünen denizin üzerine serpiştirilmiş gemilere bakıyordu adam. (IV) Aynı denize bakıyordu çocuk da. (V) Karşılarında yükselen ama suyunu onların üzerine salıp da onları boğmayan deniz şaşırtıyordu çocuğu.

Numaralanmış cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç yoktur?
A) I.      B) II.     C) III.
 D) IV.         E) V.

E şıkkında dolaylı tümlece yer verilmemiştir.

Zarf tümleci:
Yüklemde belirtilen işin Ne zaman yapıldığı, Nasıl yapıldığı, miktarının Ne kadar olduğu, Neden olduğu, yönünün  Nereye olduğunu anlatan ögelerdir.

Ablamlar haftaya yola çıkacaklarmış. (eylemin zamanını belirtir)
Çocuk korkudan titriyordu. (eylemin nedenini belirtir)
Eve koşarak gittim. (eylemin nasıl yapıldığını belirtir)
Yatmadan önce biraz kitap okudum.(eylemin ne kadar yapıldığını belirtir) 

Unutma: Nereye sorusu hem dolaylı tümlece hem de zarf tümlece sorulur.Hal eki (e,de,den) alırsa dolaylı tümleç, almazsa zarf tümlecidir.

Yukarıya çıktı. (dolaylı tümleç)

Yukarı çıktı.(zarf tümleci)

BİLGİ NOTU: Zarffiil alan sözcükler genellikle zarf tümlecidir.
Gece boyunca durmadan söylenmişti.

Edat Tümleci:
*Yükleme sorulan Neyle?,Kimle?Ne için? Kimin için? Gibi edatla sorulan ve edatla cevap alınan cümlelerdir.

UNUTMA: Şıklarda  edat tümleci yoksa zarf tümleci işaretlenir.

Öğretmen uzunca bir cetvelle tahtaya çizgiler çizdi.(Neyle çizdi?)

Çocukları için katlandı.(Kimin için?)

ÖGELERLE İLGİLİ DİĞER SORU KALIPLARI

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne, açıklayıcısıyla verilmiştir?

Cümlede  arasöz (başında ve sonunda virgül ya da kısa çizgi bulunan söz grubu) herhangi bir ögeyi açıklamak için kullanılabilir.

A) Ömer Seyfettin, edebiyatımızın köşe taşlarından biri, öykücülüğümüzün güçlü kalemlerindendir.
B) Hasankeyf’e, Batman’ın tarihî ilçesine, turla gezi düzenledik.
C) Yakup Kadri’nin bu eserini, Kiralık Konak’ı, birkaç kez okudum.
D) Çocuklar en sevdikleri kitapları okuyor, birbirlerine sorular soruyorlardı.
E) Edebiyatımızın bu usta edibi, Tanpınar, çağdaşı pek çok şairi etkilemiştir.

ÇÖZÜM: A şıkkında özne, B şıkkında dolaylı tümleç, C şıkkında nesne, D şıkkında arasöz yok, E şıkkında özne görevinde kullanılmıştır.

Aşağıdaki sorulardan hangisine verilen cevap diğerlerinden farklı bir öge olur?

ÇÖZÜM: Soruya tek kelime cevap verilirse genellikle yanlış olur. Cümle şeklinde cevap verilmeli ve verilen cevabın ögeleri bulunmalıdır.

A) Kim gelecek az sonra? (Az sonra babam gelecek.)Özne
B) Hangi okul evinize yakın? (İlkokul evimize yakın.)Özne
C) Aradan kaç yıl geçti? (Aradan üç yıl geçti.)Özne
D) Senden ne istedi? (Benden para istedi.)Nesne
E) Şehirlerden hangisi daha güzel?(Nevşehir güzeldi.)Özne

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru, özneyi buldurmaya yöneliktir?
A) Günün bu saatinde bizi rahatsız eden kimmiş?
B) “Türk Saz Şiiri Antolojisi”ni Saim Sakaoğlu mu yazmış?
C) Kardeşin dışarıda iki saattir neyi bekliyor?
D) Az önce yemekte ne yediniz?
E) Hediye olarak bu çantayı alsam mı acaba?

ÇÖZÜM: B şıkkına tam cümle cevap verildiğinde Saim Sakaoğlu Türk Saz Şiiri Antolojisi”ni yazmış.Yazan kim? Saim Sakaoğlu( özne)

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde dolaylı tümleç vurgulanmıştır?

ÇÖZÜM: Yüklemin hemen önündeki öge vurgulanan ögedir.
 
A)Felsefede, dünüyle, bugünüyle, yarınıyla bütün bir insanlık vardır.
B) Bunlar  geçmiş yıllarda depolarda bulunurdu.
C) İyi ki düşün içindeki gerçeği ve gerçeğin içindeki düşü bulup çıkardık.
 D) Öğrencilerin hafızalarını değil, yaşarken neler kazandıklarını ölçmeliyiz.
E) Doğru bilgiye ancak doğru yönelimler içinde olan bir bilinçle ulaşabiliriz.

CEVAP. Bulunurdu yüklem.
Bulunan ne? Bunlar (özne)
Nerede bulunur?Depolarda (Dolaylı tümleç) Yüklemin önünde olduğu için vurgulanan ögedir.

UNUTMA: Seslenmeler, bağlaçlar ve açıklayıcı olmayan ara sözlerin ögesi bulunmaz.Bunlara cümle dışı unsur denilir.