KÖK VE KÖKÜN TÜRÜ
Aşağıdakilerden hangisinin kökü, sözcük türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
Bu
kalıpta iki bilgi sorgulanmaktadır :
1.Sözcüğün kökü nasıl
bulunur?
2.Kökün türü nasıl
belirlenir?
Soruya sözcüğün kökünü belirlemekle
başlayalım.
A.KöK NASIL BULUNUR?
I.AŞAMA: Sözcüğün anlamlı en küçük parçası bulunur.
ilgisizlik-anlamlı en küçük parça –il
Anlatım anlamlı en küçük parça –an
Peki ama bu kökler doğru mu??
II.AŞAMA: Bulunan kökle sözcüğün son hali arasında anlam ilişkisi olup olmadığına bakılır.
Anlam ilişkisi varsa kök doğru bulunmuştur, anlam ilişkisi yoksa kök yanlış bulunmuştur.
Yukardaki örneklerde anlam ilişkisi olmadığı için kök yanlış bulunmuştur.
ilgi-siz-lik (ilgi)
anla-t-ım (anla)
Şeklinde anlamlı diğer parçaya bakılır
,sözcüğün son haliyle anlam ilişkisi olduğuna göre kök doğru bulunmuştur.
Uykusuzluk
–Uyu(mak)
Ödevleri - Öde(mek)
Sınavlarda -
Sına(mak)
Yanlışlık –Yanıl(mak)
Yaşam –Yaş
Besledik –Besi
B.KÖKÜN TÜRÜ NASIL BELİRLENİR?
Kökün türünü belirlemek için kökün sonuna (-mek,-mak)mastar eki getirilir.
Kök anlamlıysa fiil kökü, anlamsızsa isim
kökü denilir.
Kirletiyor kir (mek) isim kökü
Çevrenin çevir (mek) fiil kökü
Rahatsızlık rahat (mak)
isim kökü
SORU HİLESİ:
Sözcüklerin cümle içindeki anlamları aynı zamanda türlerini de belirler.
Aynı sözcük hem isim hem de fiil olabilir:
İçindeki yalnızlık ateşini içtiği soğuk sular bile
dindirememiş.
İç- isim kökü iç-fiil kökü
UYARI:
Altı çizili olarak verilen sorularda, cümlenin tamamı okunmadan çözülen sorular
genellikle yanlış çıkar çünkü soru, cümledeki anlama ya da türe göre hazırlanır.
UYARI:
Yansıma sözcükler(ses taklidi sözcükler)her zaman isim kökü kabul edilir.
Şırıltı >Şır
Çıtırtı >Çıt
Patlama> Pat gibi
Gelecekteki bilişsel sistemlerin çevreyle(I) etkileşim hâlinde
olması bekleniyor. Canlı organizmaların sinir sistemlerinden(II) esinlenerek
geliştirilen bu mekanizmaların en önemli özelliği, klasik(III) işlemcilerin
aksine hafıza ve işlemci birimlerinin bir arada olmasıdır. İnsan beynine
benzer(IV) biçimde çalışan elektronik cihazlar henüz tasarlanmamış olsa da yakın zamanda bu
konuda önemli gelişmeler(V) yaşanması bekleniyor.
Bu parçada numaralanmış sözcüklerden hangileri isim kökünden türemiştir?
A.I ve II B. I ve III C. II ve IV
D.
III ve V E. IV ve V
ÇÖZÜM:
et(mek)ten fiil kökü, es(mek) fiil kökü, iş(mek) isim kökü, biç(mek) fiil kökü, yaş(mak) isim köküdür
.Cevap : III veV.
Aşağıdakilerden hangisinde
sesteş köke ya da ortak (kökteş) köke yer verilmiştir?
Sesteş kök ve ortak kökler hem isim hem de fiil olabilen köklerdir.
Kökün türünü
cümledeki anlamı belirler.
SESTEŞ KÖK:
Yazılışları aynı anlamları farklı olan ve
cümleye göre türü değişebilen köklerdir.
Yoldaki taşları dedesi temizledi.
(isim kökü)
Kadın ocakta taşan çorbayı bile fark etmemişti. (fiil kökü)
ORTAK (KÖKTEŞ) KÖK:
Yazılışları aynı anlamı
da birbiriyle bağlantılı olan köklerdir.
Çocuk yemeğin tadını alamıyordu.
(isim kökü)
Bu yemeği tatmanı çok istiyorum. (fiil kökü)
AYIRT EDİCİ YÖN
NE?
İkisi
arasındaki temel fark anlam ilişkisidir.Aralarında anlam ilişkisi varsa ortak kök, yoksa sesteş kök denilir
*
Damla- damla(mak)
* Eski
- eski(mek) Aralarında anlam ilişkisi
var.
* Boya –boya(mak)
* İç (dışın zıttı) iç (mek)
* Kır(gezi yeri) kır (mak) Aralarında anlam ilişkisi yok.
*Aç(tok olmayan) aç (mak)
UNUTMA:
Sesteş kök sorulduğunda ortak kök,ortak kök
sorulduğunda sesteş kök çeldirici olarak şıklarda yer alır.
*Aşağıdakilerden hangisinde
altı çizili sözcük ortak köke örnek verilemez?
A.Etrafı çok yoğun toz
bulutu kapladığında vakit erkendi.
B.Babası ile barışmayı
her şeyden çok istiyordu.
C.Duvardaki sıvalar her
gün daha fazla dökülüyor.
D.Yüzündeki gülümseme
henüz bitmeden söze girdi.
E.Güvendiği insanların
sözlerini sorgulamazdı.
ÇÖZÜM:
Toz ile tozmak fiili,barış kavramı ile
barışmak fiili,sıva-sıvamak fiili,güven-güvenmek fiili aralarında anlam ilişkisi olduğu için ortak
kök kabul edilir; çiçek olan gül ile gülmek fiili arasında anlam ilişkisi
olmadığına göre sesteş köktür.
Aşağıdakilerden
hangisinde altı çizili sözcük kökü türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A)Yeşil ovaların güneşli kapılarından geçtin
.
B) İnce bir ruh, kötülük önünde
direnirdi.
C) Sokataki vatandaşlar ihtiyara yardım
etti.
D) Merhametli insanları hiçbir zaman unutmaz toplum.
E)Tek amacımız hastalığın yayılmasını
önlemekti.
Unut(mak) fiil kökü iken diğer şıklar isim
köküdür.
Bütün bunları samimi bir(I) üzüntüyle biraz da (II)acıyarak dinliyordu.
Onun (III)güçsüz (IV)duruma düşüşü karşısında en ufak bir (V)sevince
kapılmıyor.
Yukarıdaki parçada numaralanmış sözcüklerden
hangisinin kökü, sözcük türü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D)IV. E) V.
Üz(mek)
fiil kökü,acı(mak) fiil kökü, güç(mek) isim kökü,dur(mak) fiil kökü,sev(mek)
fiil kökü
