*Bu soru kalıbı, birçok sözcük türü için sorulabilen ve sözcükte yapı konusu olarak işlenen konunun fiil özelinde sorulmuş şeklidir.
*Sözcüğün yapılış biçimi sorulan bu sorularda basit, türemiş ve birleşik yapılı fiillere yer verilmiş, dört aynı bir farklı yapı sorulmuştur.
I.Basit Fiiller:
*Kök halinde ya da sadece fiil çekim ekleri almış sözcüklere basit yapılı fiil denilir.
* Kökteki anlamı değiştirecek yapım eklerine yer verilmez.
Aç
Yap-mış-lar
Kaç-ma-y-acak-tı-m
Uç-acak-sın
Kop-tu-nuz
Kov-malı-y-dı-nız
Unutma:
Kip ekleri (haber ve dilek kipleri), şahıs ekleri, olumsuzluk ekleri, ek-fiil ekleri çekim ekidir.
II.Türemiş Fiiller:
*Sözcüğün köküne, yapım eki getirilerek yeni bir fiil türetildiğinde buna türemiş fiil denilir .
*Kök isim ya da fiil olabilir. Aldığı son ekin fiil yapan ek olması şarttır.
Ona yeni bir sayfa aç-tır-dı.
Elleri iyice beyaz-laş-tı.
Onun yazısı kara yaz-ıl-mış.
Uzun zaman onu iz-le-di.
Yaprakları artık sar-ar-dı.
Çocuğun gözleri ışıl-da-mış-tı.
Elindeki bardak çat-la-mış.
Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi yapısı bakımından farklıdır?
A. Sen hazır olunca bizi ararsın.
B. Yeni bölüm yayınlandı bu akşam.
C. Konu sınırı koymalısın, çocuklara.
D. Siz de lütfen tekrar deneyin.
E. Nasıl isterse öyle yapmalıydı.
Çözüm:
A şıkkında arasın( basit)
B şıkkında yay-ın-la-n-dı(türemiş)
C şıkkında koymalısın( basit)
D şıkkında deneyin ( basit)
E şıkkında yapmalıydı(basit)
III.Birleşik filler:
* En az iki sözcüğün bir araya gelerek, bir hareketi anlattığı fiillerdir.
*Birleşik fiillerde en az bir sözcüğün fiil olması gerekir.
*Bir kısmı bitişik, bir kısmı ayrı yazılır.
* Fiilde yapı bölümünün en karışık konusudur.
Üç başlık altında incelenir:
a. Kurallı Birleşik Fiiller
b. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
c. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller
* İki fiil kök veya gövdesinin belirli kurallara göre birleşmesiyle oluşur. (fiil+fiil)
*Kurallı birleşik fiiller her zaman bitişik yazılır.
*Kurallı birleşik fiiller kendi içerisinde dörde ayrılır.
1. Yeterlilik Fiili:
*Eylem kök ve gövdelerine "a bil-, e bil-" fiili getirilerek yapılır.
*Birinci fiilin anlamına "gücü yetme, başarma, rica ya da olasılık" anlamları katar.
Bu yaz tatile arkadaşlarımla gidebiliriz. (İhtimal anlamında)
Muhtar, bu kasaları köylüye taşıtabilir. (Gücü yetmek anlamında)
Bana da peçete verebilir misiniz? (İstek, rica anlamında)
Soru hilesi:
* Tek köke sahip bir fiil, birleşik fiil olabilir mi?
Alamam , gelemem, çözemem gibi
*Yeterlilik fiilinin olumsuzunda "bil-" eylemi düştüğünde bu mümkün olur.
*Yeterlilik fiilinin olumlusu birleşik olduğu gibi olumsuz biçimler de yapıca birleşiktir.
NASIL ANLARIM?
*Fiil kökü ile olumsuzluk eki arasındaki -a ya da -e sesi o fiilin olumlusunun birleşik olduğunun kanıtıdır.
*-bil kısmı düşmüştür.
Yaz-a-maz (olumlu şekli: yazabilirim.)
Gel-e-mem (olumlu şekli: gelebilirim.)
Bak-a-mam (olumlu şekli: bakabilirim.)
2. Tezlik Fiili:
*Eylem kök ve gövdelerine "ı ver-" eylemi getirilerek yapılır.
* Birinci fiilin anlamına "tezlik, önemsizlik gibi" anlamlar katar.
Gönderdiklerimi defterine yazıver.
Ali okuldan sonra evine geliverdi.
Çocuk, şuraları da temizleyiver.
3. Süreklilik Fiili:
*Fiilin belirli bir süre devam ettiğini anlatan eylemlerdir.
*Eylem kök ya da gövdelerine
*e kal-,
*e dur-,
* e gel-
eylemlerinden biri getirilerek yapılır. Fiile "devamlılık" anlamı katar.
O gece kanepede uyuyakalmış.
Dikilitaş efsanesi yıllarca buralarda anlatılagelmiştir.
Siz çocuklarla vitrinlere bakadurun, biz faturaları ödeyelim.
Oradakileri görünce hepimiz orada donakaldık.
4. Yaklaşma Eylemi:
*Eylem kök ya da gövdelerine " e yaz-" eylemleri getirilerek yapılır.
*Birinci fiilin anlamına "az kalsın" anlamı katar.
O gece kazada o da öleyazdı.
Yaşlı kadın dengesiz yürüyünce düşeyazdı.
B. Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller:
*İsim soylu bir sözcükle "etmek, olmak, kılmak, eylemek" eylemlerinden birinin oluşturduğu birleşik fiillerdir.
*Bu fiiller bazen ayrı bazen de bitişik yazılır.
*Ses düşmesi ya da türemesi varsa bitişik; yoksa ayrı yazılır.
Dişinin ağrısına üç gündür sabrediyor.
Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu.
Bütün işleri ona bırakınca adamcağız
hissetmişti.
Misafirlere programın akışını arz etti.
Not: Yardımcı eylemlerle oluşturulan fiillerde anlamsal ağırlık, ad soylu sözcük üzerindedir.
Etmek ve olmak eylemleri kimi zaman cümlelerde yardımcı eylem olmaktan çıkar.
Aşağıdakilerden hangisinde buna örnek bir kullanım vardır?
ÇÖZÜM:
Cümlede tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylem; değillerse yardımcı eylemdir.
Bu ev on milyar eder. (tutar)
Z.T. Y.
Sabah erken evde olmalısın. (bulunmak)
D.T. Y.
Aldığın giysi üzerime oldu. (uymak)
Y.
Meyveler henüz olmuş. (olgunlaşmış)
Z.T. Y.
Orada ne ettiniz adamlar kaçtı?(yapmak)
Y.
Akşam herkes evinde olsun. (bulunmak)
Y.
C. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:
1. Birleşiği oluşturan her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bitişik yazılır.
İş yerindeki sınava başvurmuş.
Yaptığı her şeyden vazgeçer bir an şair.
Sözlerinin doğru olduğunu varsayalım.
2. Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bunlar deyim olduklarından ayrı yazılır.
Can atar onu görmeye tüm insanlar.
Sınavın sonucunu öğrenince etekleri tutuştu.
Baba evi, kardeşleri gözünde tütüyordu.
Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.
Baktık ki sonuç almayacak ağırdan aldı meseleyi.
Annesinin kazada öldüğünü televizyondan öğrenince aklını oynattı.
