ÇEKİM EKLERİ

ÇEKİM EKİ NEDİR?  NE İŞE YARAR?

Çekim ekleri , eklendikleri sözcüklerin anlamını, türünü ve yapısını değiştirmezler.

Bu görevler yapım ekinin iş tanımında vardır, peki çekim ekleri ne işe yarar?

Sözcüklerle anlamlı cümle kurmak için çekim eklerine ihtiyacımız vardır. 

(Kadın yol karşı otobüs bekle )  

kelimelerini  yan yana getirdik fakat anlamlı bir cümle kuramadık.

Kadınlar  yolun  karşısında  otobüs bekleyecekler.

Çekim eklerinin sözcüklere eklenmesi ile cümle anlam kazanabilmiştir.

ÇEKİM EKLERİ KAÇ ÇEŞİTTİR?

I.İSİM ÇEKİM EKLERİ: Sadece isim soylu sözcüklerin sonuna getirilen eklerdir.

A.ÇOĞUL EKLERİ:(-ler –lar)Varlığın birden fazla olduğu anlamını katan eklerdir. 

Fakat sözcüklere gelen her  (-ler,-lar)çoğul eki değildir.

Türkçede üç  farklı görevde –ler,-lar eki vardır:

I.GÖREV:  İsme gelirse çoğul eki olur.                                    

Sokakların temizliği ondan sorulur. 

II.GÖREV:Fiile gelirse şahıs eki olur.           

Sayfaları keyifle çevirdiler.  (onlar çevirdi) 

III.GÖREV:-gil anlamı katarsa yapım ekidir.                                    

Alilere akşam yemeğine davet edildik.

(Aligil  / Ali’nin evi / ailesi)

* Aşağıdakilerden hangisinde altı çizili sözcük yapısı bakımından diğerlerinden farklıdır?

A.Sofanın ortasında toplanan kadınlara öylesine bir baktı.

B.Gelin hanım ve ailesi bu akşam kasabaya gelecekler.

C.Bu konuda mahallede İsalar kadar uzmanını bulamazsınız.

D.Kağıdın kenarına çizilmiş çiçekleri son anda fark etti.

E.Almışlar birkaç parça takım, sanı-yorlar ki tamirci olduk. 

CEVAP:Kadınlar ve çiçekler sözcüklerinde isim çekim eki gelecekler,almışlar sözcüklerinde fiil çekim eki görevini üstlenmiş;İsalar sözcüğünde –gil anlamı kattığı için yapım eki görevini üstlenmiş ve türe-miş sözcük yapmıştır.

** Bunların dışında –ler,-lar anlam bakımından da sorulabilir:

*Abartma anlamı katar.              

Çocuk ateşler içinde yanıyor. 

*Benzerlik,gibilik anlamı katar.            

Analar nice Fatih’ler doğurur. 

*Yaklaşık,Civarında anlamı katar.        

O sekiz yaşlarında bir kızdı. 

*Varlığın tek, sahibinin birden fazla olduğu anlamı katar.

Annelerini hep aynı yerde beklediler.

*Soy,devlet anlamı katar.               

Selçuklular döneminden kalma eserler de vardı. 

B.İYELİK –AİTLİK EKLERİ:

Varlığın kime ait olduğunu anlatan eklerdir.

Bu tanım soru kalıbı da olarak kullanılır.

(Hangisinde varlığın kime ait olduğunu anlatan eke yer verilmiştir?)

A.Çocuklar sınav için hazırlanıyor.

B.Caddelerde garip bir sessizlik var.

C.Kitaplar insanlara doğru bilgiler aktarmalı.

D.Gözlerindeki hüzün insanların bakışlarından kaçmıyordu.

E.Ders anlatmak onu hiçbir zaman yormadı.

CEVAP:Gözleri sözcüğü,(onun) gözleri ;bakışları sözcüğü  ( onun) bakışları şeklinde okunduğunda iyelik eki olduğu daha kolay anlaşılır. 

**Altı şahsa göre farklı ek kullanılır:

*Benim kalb-im      *Bizim kalb-miz

*Senin kalb-in        *Sizin kalb-niz

*Onun kalb-i         *Onların kalb-leri 

**Aşağıdakilerden hangisinde -ım,-im diğerlerinden farklı işlevde kullanılmıştır?

A. Ustanın elinde biçim kazanan testiler tarihe can veriyor.

B. O yıl patates söküm zamanı erken başlamıştı.

C. Kendi birikimlerini gençlerle paylaşabilen biriydi.

D.Yaşlı bir kadının bile doğum günü kutlanıyor.

E. Bu konuda benim içim çok rahattır.

CEVAP:   Biçim, söküm, birikim ve doğum sözcükleri fiilden isim yapan  ekler almış,içim sözcüğü (benim)içim şeklinde düşünüldüğünde iyelik eki görevinde kullanılmıştır.

UYARI:(Aynı ekler fiile geldiğinde şahıs eki olarak da kullanılır: anlıyor-um,anladı-n gibi)

Unutma:  -ı,-ı,-u,-ü ekleri (-s ) kaynaştırma harfleriyle kullanılıyorsa iyelik eki (-y)kaynaştırma ile kullanılıyorsa hal eki olarak kullanılır.

Tepesi Delik Hanı da görmedik.

Tepeyi aşınca karşısına çıktı.

C.TAMLAYAN (İLGİ)EKLERİ:

İsim tamlamalarında birinci sözcüğe tamlayan ikinci sözcüğe tamlanan denilir. 

Tamlayan eki çoğunlukla–ın,-in,-un,-ün ekidir. 

Gece(n)in karanlığ-ı,

Evler-in odalar-ı,

Duvar-ın  boyas-ı 

istisna olarak da –ım,-im,-um,-üm de tamlayan eki olur.           

Biz-im bilgi-miz,  

Ben-im kardeş-im 

-den, -dan ,-ten,-tan da tamlayan eki olabilir.    

Gömlekler-den biri,  

Aşağıdakiler-den hangi(s)i)

UNUTMA:-den,-dan  ekleri hem hal eki hem de tamlayan eki olarak kullanılır.

Nasıl ayırt edilir?:

Seçme anlamı katıyorsa, yerine –ın,-in getirildiğinde  anlamlı oluyorsa tamlayan ekidir.Seçme anlamı yoksa hal ekidir.

*Aşağıdakilerden hangisinde –den,-dan diğerlerinden farklı görevde kullanılmıştır?

A.Halil Bey bu hafta evden hiç çıkmadı.

B.Çocukları Nevşehir’den ayrılmak istemiyor.

C.Çantasına dosyalardan birini öylesine bıraktı.

D.Yaptığı hizmetleri başkalarından duymaktan hoşlanmaz.

E.Romandan söz ederken aklına değişik hayaller gelmişti.

CEVAP:Dosyalar-dan biri ,söz grubunda seçme anlamı var;-den yerine –in getirildiğinde anlamlı olur.

Dosyaların biri gibi.

D.HAL­-DURUM EKLERİ: (-i,-e,-de,-den hali) 

* -i hal ekine belirtme hali denilir ve cümlede belirtili nesne yapar.(-ı,-i,-u,-ü )

* -e,-a hal eki yönelme/yaklaşma hali                             

Eve yaklaşma

*de, da hal eki bulunma hali                             

Evde bulunma                

*-den,-dan hal eki ayrılma/çıkma hali               

Evden ayrılma

-e-de-den dolaylı tümleç yapar.

ÖRNEK: Çocukları eve çağırdı,yola bakan pencereden dışarıya baktı,okulda olanları onlara da sordu.

 Aşağıdakilerden hangisinde yalın halde sözcüğe yer verilmiştir?

ÇÖZÜM: Hal eki almayan her sözcük yalın halde kabul edilir.-i -e -de-den dışındaki tüm yapım ve çekim eklerini alsa da yalın halde denilir.

Sıra sende:

Farklı bir deneme yapmak için dağ eteklerine kamp kurması gerekiyordu.

 Örnek cümledeki yalın hal olan sözcükleri tanıma göre bul.

SORU HİLESİ: -ı,-i,-u,-ü  hem  hal eki hem de iyelik eki olabilen eklerdir.

Hangisi yalın haldedir, sorularında iyelik ekleri çeldirici olarak kullanılır.

Nasıl ayırt edilir?

-ı,-i eki alan sözcük başına “onun ya da onların” getirildiğinde anlamlı oluyorsa iyelik eki (aynı zamanda özne görevini de üstlenir.)

anlamsız oluyorsa hal eki (aynı zamanda belirtili nesne görevini de üstlenir.)demektir.

Aşağıdakilerden hangisinde –ı,-i,-u,-ü  diğerlerinden farklı görevde kullanılmıştır?

A. Kardeşi iki gün önce gelmiş,okuduğu şehirden.

B. Çantayı evden çıkarken unuttu.

C. Bu sokaktaki evleri biraz daha eskiydi.

D.Bir hafta önce çocukları ona mektup yolladılar.

E.Kitapları daha önce de kaybolmuştu.

CEVAP:( Onun) kardeşi,(onların) evleri,(onun) çocukları,(onların)kitapları sözcükleri anlamlı olduğu için iyelik ekleri;çantayı sözcüğü nesne olduğu için hal ekidir.

E.İLGİ ZAMİRİ (-Kİ): İsmin yerini tutan eklerdir. Ek halinde zamir olarak da sorulur.

O yıl evin borcunu bitirmiş, arabanınkini yarılamıştı.

(Arabanın borcunu)

SORU HİLESİ: Türkçede üç tane –ki vardır: 

*  İlgi zamiri –ki (-inki,-imki )ekleriyle kullanılır.   

 Bizimki yola çıktı. 

*  Sıfat yapan –ki(-ki,-deki )ekleriyle kullanılır.  

 Sabahki sınav (zaman anlamı)  

 Yoldaki taş. (mekan anlamı) 

*  Bağlaç olan –ki  her zaman ayrı yazılır.             

Akıl ki herkeste farklıdır.

Unutma: Sıfat yapan –ki yapım ekidir,türemiş sözcük yapar.

**Aşağıdakilerden hangisinde –ki  farklı görevde kullanılmıştır?

A. Seçilen kitaplardaki metinler önceden belirlenmeli.

B. Konuşulan her şey akşamki programla alakalıydı.

C. Kolilerde birçok şey var ama sizinkiler hariç.

D. Sevindiği zamanlardaki hallerini hatırladı.

E. Bilge Hanım da sabahki konuyu düşünmek istemiyordu.

CEVAP:   Kitaplardaki ve zamanlar-daki sözcükleri mekan anlamı,ak-şamki ve sabahki sözcüklerinde zaman anlamı katan sıfat yapan-ki görevinde kullanılmış;sizinkiler sözcüğü ise ilgi zamanı –ki göre-vinde kullanılmıştır.

 

 

II-FİİL ÇEKİM EKLERİ: Hareket anlatan sözcüklere getirilen eklerdir.

A.KİP EKLERİ:

 Haber kipleri ve Dilek /Şart kipleri olmak üzere ikiye ayrılır. 

*HABER KİPLERİ: Hareketin hangi zamanda yapıldığını anlatan eklerdir.

* -yor     Şimdiki zaman                   

               ( Geçiyor , düşünüyorum)

* -miş     Öğrenilen geçmiş zaman  

               ( Geçmiş , düşünmüş)

*-di        Görülen geçmiş zaman    

               ( Geçti    ,düşündü )

* -ecek   Gelecek zaman                  

               (  Geleceksin,düşüneceksin)

* -r, -mez Geniş zaman                    

               (Gelirsin ,gelmezsin,düşünür,düşünmez)

SORU HİLESİ: -mez,-ar,-dik,-ecek ,-miş ekleri hem kip eki (Çekim eki) hem de sıfatfiil eki (Yapım eki) olarak kullanılabilen eklerdir.

Yani aynı ek hem türemiş sözcük hem de basit yapılı sözcük yapabiliyor.

NASIL  AYIRT EDİLİR? : Bu ekler cümlenin yükleminde yer alıyorsa çekim eki,yüklem dışında herhangi bir ögede yer almışsa yapım ekidir.

UNUTMA: Bütün fiilimsi ekleri yapım ekidir. 

Bu okumuş çocuklar ,her konuda söz sahibi olmuşlar.

Özne(yapım eki)                          Yüklem(çekim eki)

Aşağıdakilerden hangisinde –ecek,-acak farklı görevde kullanılmıştır?

A. Yarışma birazdan başlayacak,biraz sabırlı ol.

B. Anlatacak bildiği tüm ayrıntıları tabi ki.

C. Yabancı sanatçıların söyleyecek sözleri artık kalmadı.

D. Onu gördüğüne her zamankinden fazla sevinecek.

E. Seni orada bekleyecek,güvendiğim adamlardan biri.

CEVAP: Başlayacak, anlatacak, sevinecek, bekleyecek sözcükleri yüklem görevinde kullanılmış;-ecek,-acak kip eki görevindedir.Söyleyecek sözler ifadelerinde ise sıfatfiil görevinde kullanılmıştır.

*DİLEK/ŞART KİPLERİ: Tasarlama(planlama) kipi olarak bilinir, beyinde düşünce olarak vardır.

*-meli,-malı  Gereklilik kipi:

Bu kitabı bir an önce tamamlamalıyım. 

(Tamamlamış mı?) Tamamlaması gerektiğini düşünüyor.

*-se,-sa   Dilek/şart kipi:

Yolda iyi biriyle karşılaşsa bari

*-a,-e İstek kipi:

Ona da bir şeyler verelim.

***(Emir kipi eksiz olduğu için sözcükte yapı konusunda sorulmaz.)

B.KİŞİ/ŞAHIS EKLERİ:

*  Hareketin/fiilin  kim tarafından yapıldığını anlatan eklerdir.

Söylediniz(kim söyledi, siz söylediniz) –niz şahıs eki.

*Altı şahsa göre (Ben,Sen,O,Biz,Siz,Onlar) farklı çekimi  vardır.

*Bulacağım           *Bulacağız

*Bulacaksın           *Bulacaksınız

*Bulacak-             *Bulacaklar

*Kiplere göre farklı  ekler şahıs eki olabilir.

Biz verdi-k (Görülen geçmiş zamanda  şahıs eki –k)    

Biz vere-lim (İstek kipinde şahıs eki –lim)

C. OLUMSUZLUK EKİ:  

Fiilin gerçekleşmediğini ,gerçekleşmeyeceğini anlatan” –me,-ma” ekleridir.

Anlatma bana, seni dinlemeyeceğim.

SORU HİLESİ: 

-me,-ma eki yapım eki (isim fiil) olarak da kullanılabilir ,cümledeki anlamına bakarak olumsuzluk eki mi yapım eki mi anlamanız beklenir.

A. Okuma alışkanlığı kazanmak istiyordu.

B. Bu tip eserleri hazırlık yapmadan oynama.

C. O kadar çalışma yapan birine göre çok yavaştı.

D.Hayata dair birçok şeye alışma aşamasındaydı.

E.Başkan konuşma yapmak için kürsüye yöneldi.

CEVAP: 

Cümledeki anlamına bakıldığında okuma ,çalışma,alışma ve konuşma sözcükleri  isimfiil görevinde kullanılmışken,oynama sözcüğü ise olumsuzluk eki görevinde kullanılmıştır.

III.HEM İSME HEM FİİLE GELEN ÇEKİM EKLERİ(Ekfiil Ekleri): 

İsme geldiğinde, ismi yüklem yapan veya fiile geldiğinde, basit çekimli  fiilden birleşik çekimli fiil yapan ekler (ek fiil ekleri) çekim ekidir.

İSİMLERDE: -(i)di, (i)miş (i)se             

Her şey çok güzeldi,    

                    güzelmiş,     

                    güzelse.

-im,-sin,-dir                 

 Bugün çok yorgunum ,

                   yorgunsun, 

                   yorgundur.

-iz –siniz ,-dirler            

 Bugün çok yorgunuz,

                    yorgusunuz,

                    yorgundurlar

FİİLLERDE:

 (İ)di  Hikaye      Gel-i-yor-du

(i)miş Rivayet     Gel-i-yor-muş

(i)se Şart          Gel-i-yor-sa

Türkçe sözcüklerde önce yapım eki, sonra çekim eki gelir.

*Aşağıdakilerden hangisinde buna aykırı bir kullanım söz konusudur?

CEVAP: Bu tip kalıbın birkaç sabit örneği vardır ve genellikle onlar sorulur:

Anne-m –siz,( -m iyelik eki –siz yapım eki)

Bahçe-de-ki (-de hal eki,-ki yapım eki)

Yüz-de-lik (-de hal eki.-lik yapım eki)

*Aşağıdakilerden hangisinde altı çizili sözcük  diğerlerinden farklı  bir çekim eki  almıştır?

A. Basit zamanlı fiiller tek; birleşik zamanlı fiiller iki kip eki alır.

B. Bir fiil birleşik zamanlı ise orada mutlaka  ekfiil vardır.

C. Bir fiil edilgen çatılı ise öznesi mutlaka sözde öznedir.

D. Bir cümlede  fiilimsi varsa o cümleye girişik birleşik bir cümle denilir.

E. Açıklamanın  amacı okuyucuya  bilgi sahibi yapmaktır.

ÇÖZÜM:” Fiiller ,vardır ,öznesi ,okuyucuya”  sözcükleri isim çekim eki almış “denilir “ sözcüğü fiil çekim eki almıştır.

*Aşağıdakilerden hangisinde hem yapım hem de çekim eki alan sözcüğe yer verilmemiştir?

A.  Genç yetişkinlik döneminin gelecekte yaşanılan ilişkilere etkisi vardır

B. . Anneleri uzaklaşırsa çocuklar fazla tedirginlik göstermezler.

C.  Güven ya da güvensizliğin oluşması ergenlikte başlar

D. Anne ve babalar çocuklarının sosyal ve duygusal yönlerini eksik bırakmaz.

E. Kişiler arası ilişkilerde en yaygın en güçlü ve yıpratıcı duygulardan bir diğeri de kıskançlıktır.

CEVAP:  Duygusal sözcüğü duy(mak)tan duygu,duygudan duygusal türetilmiş ,iki yapım eki almış.