*İslamiyet öncesi Türk edebiyatında M.S VI. yüzyıla kadar olan dönem sözlü edebiyat dönemi olarak adlandırılırken, ilk yazılı eserlerin verilmeye başlamasından sonra yazılı edebiyat dönemi başlamıştır.
*Türklere ait olan en eski yazılı belgeler ise Orhun Yazıtları'dır.
*Bu yazıtlar Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Göktürk alfabesiyle yazılmış yapıtlardır.
*Genel olarak Orhun Abideleri'nden önceki dönem sözlü edebiyat, sonrası ise yazılı edebiyat olarak nitelendirilmiştir.
Sözlü edebiyat ve ürünleri
*Henüz yazının bulunmadığı dönemlerdeki ürünlere sözlü edebiyat ürünleri denir.
*Türk edebiyatında sözlü edebiyatın oluşması dinsel temellere dayanır.
*Eski Türkler ilk sözlü edebiyat ürünlerini dini tören ve şölenlerde vermiş, nesilden nesile aktararak da devam etmesini sağlamışlardır.
Eski Türk şiiri genel özellikleri
*Edebiyat türleri arasında önemli bir yeri olan şiir, sözlü edebiyatında ilk türlerinden biri olmuştur.
*Eski Türklerde şam, kam, baksı, ozan, gibi dini liderler kopuz adını verdikleri çalgılarıyla ilk şiir örneklerini vermişlerdir.
*Bilinen ilk Türk şairleri: Çuçu, Arpın Çor Tigin, gibi isimlerdir.
*İslamiyet öncesi Türk şiiri hece ölçüsü ile yazılmıştır.
*Bu şiirlerde yedili, sekizli, on ikili, ölçülere sık rastlanılır.
*Eski Türk şiirlerinde kafiye oldukça önemlidir.
*Şiirlerin nazım birimi dörtlük, uyak düzenleri ise yarım uyak şeklindedir.
*Bu dönemde yabancı dillerin etkisi az olduğundan dildeki sözcük sayısı azdır.
*Şiir konuları arasında: yiğitlik, ölüm, savaş, binicilik, at sevgisi, askerlik ve aşk gibi kavramlar ön plandadır.
*Şiirler; sığır adı verilen av şölenleri, yuğ adı verilen yas törenleri ve şölen adı verilen toplu ziyafetlerde söylenmiştir.
*Genel olarak anonim olan bu ürünler yalın bir Türkçe ile söylenmiştir.
Koşuk:
*Türkler İslamiyet öncesi belli dönemlerde, "sığır töreni" adı verilen av törenlerinde, "Toy / Şölen" adı verilen kurban törenlerinde ziyafetlerde söylenen çoğunlukla aşk, doğa ve yiğitlik konularını işleyen ve "kopuz" adı verilen sazla birlikte söylenen şiirlere "koşuk" adı verilir.
*Koşuklar İslamiyet sonrası edebiyatta yerini; Halk edebiyatında koşmalara, Divan edebiyatında ise gazellere bırakmıştır.
*Koşuklar dörtlük biçiminde yazılmış ve hece vezniyle söylenmiştir.
*Uyak düzenleri: aaab, cccb, dddb şeklindedir.
Sagu:
*Sagu, ölen bir kişinin ardından söylenen bir tür ağıt şiiridir.
* Genelde ölen kişinin erdemlerini ve yiğitliklerini konu alır.
* Edebi sanatlara yer verilir.
*Dörtlük esasına dayanır.
*Ölen kişinin kahramanlıklarını, başarılarını, erdemlerini; kalanların acısını ve duyulan üzüntüyü dile getirir. Sagu, nazım şekliyle söylenir.
* Bu şiirlere İslâmiyet sonrası Halk edebiyatında ağıt, Divan edebiyatında ise mersiye denir. Yuğ denilen ölüm törenlerinde söylenir.
*Divan-ı Lügat'it Türki'deki Alp Er Tunga (Saka Türklerinin yazdığı) sagusu bu türün önemli örneklerindendir.
Sav:
Sav; atasözü niteliğinde, az sözle çok şey anlatan, anlam yoğunluğu bulunan, özlü sözlerdir.
Kaşgarlı Mahmut'un Divan-ı Lügat'it Türki adlı eserinde pek çok sav vardır.
Bugünkü atasözlerinin karşılıklarıdır.
Biçim olarak cümle veya iki dize şeklinde söylenmiştir.
Destan:
*Destan, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış tarihî, toplumsal (savaş, göç, istilâ gibi) veya doğal (yangın, salgın hastalık, sel, deprem gibi) olayların anlatıldığı, hayal unsurlarıyla süslenmiş uzun manzum eserlerdir.
*Destanlar ait oldukları ulusların özelliklerini yansıtır.
* Destanlarda anlatılan olaylar toplumlarda derin izler bırakmıştır.
*Destanlar oluşları bakımından doğal ve yapay destan olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Doğal destanlar:
*Doğal Destanlar Milletlerin yaşamında derin izler bırakan tarihsel ya da toplumsal bir olayın sözlü gelenekte olgunlaştıktan sonra destan geleneğini bilen biri tarafından derlenmesiyle oluşan destanlara doğal destan denir.
* Doğal destanların söyleyeni belli değildir.
*Bu destanlar yazının henüz bulunmadığı ve yaygınlaşmadığı bir kültürde doğup kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmiştir.
İslâmiyet’ten Önceki Türk Destanları
1. Altay Türkleri :
*Yaratılış Destanı
2. Saka Türkleri:
a.Alp Er Tunga Destanı (MÖ7.yy.)
b.Şu Destanı(MÖ4.yy.)
3. Hun Türkleri:
a.Oğuz Kağan Destanı(MÖ4.yy.)
b.Attila Destanı
4. Kök Türkler (Göktürkler):
a.Bozkurt Destanı(MÖ2.yy.)
b.Ergenekon Destanı(7-8.yy.)
5. Uygur Türkleri:
a.Türeyiş Destanı(8-9.yy.)
b.Mani Dininin Kabulü Destanı
c.Göç Destanı(8-9.yy.)
İslâmiyet’ten Sonraki Türk Destanları
1. Kazak - Kırgız: Manas Destanı
2. Türk - Moğol: Cengiz Han Destanı
3. Tatar - Kırım: Timur ve Edige Destanları
4. Karahanlı Dönemi:
Satuk Buğra Han Destanı
5. Selçuklu - Beylikler ve Osmanlı Dönemleri
a.Seyid Battal Gazi Destanı
b.Danişmend Gazi Destanı
c.Köroğlu Destanı
Dünya Edebiyatındaki Doğal Destanlar
YunanEdebiyatı:
İlyada ve Odysseia (Homeros), Yunanların Troya Savaşlarına gidişlerini ve savaşlardan dönüşlerini anlatır.
İran Edebiyatı:
Şehname (Firdevsi), İran-Turan mücadelelerini, İran’ın ulusal kahramanı Rüstem’in yiğitliklerini ve Büyük İskender’in İran’ı işgalini anlatır.
Fin Edebiyatı:
Kalevala, doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemlerini, bilgeliklerini anlatır.
Hint Edebiyatı:
Mahabharata, Ramayana destanları.
Alman Edebiyatı:
Nibelungen, 5.yüzyılın ilk yarısındaki Hun-Germen savaşlarını anlatır. Alman edebiyatı devrinin en değerli destanında da yiğitlik olaylarının büyük bir kısmı Attila etrafında yaşanır.
İngiliz Edebiyatı:
Beowulf, Beowulf ve arkadaşlarının bir canavarla mücadelesini anlatır.
Rus Edebiyatı:
İgor, 12.yüzyılda Kıpçak Türkleriyle Rusların yaptıkları savaşları anlatır.
İspanyol Edebiyatı:
LeCid, İspanyolların ulusal kahramanı Rodrigo’nun 11.yüzyılda Araplarla olan mücadelesini anlatır.
Fransız Edebiyatı:
Chanson de Roland, Charlemagne Dönemi’nde Müslümanlarla yapılan savaşları anlatır.
Japon edebiyat:
Şinto Destanı
Sümerler:
Gılgamış Destanı
Yapay destanlar :
Bir ulus için önemli olan bir olayın yıllar sonra destan özelliklerine bağlı kalarak bir yazar tarafından kaleme alınmasıdır.
Türk Edebiyatında Yapay Destanlar
*Kayıkçı Kul Mustafa'nın Genç Osman Destanı
*Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif Ersoy)
*Kuvay-ı Milliye Destanı (Nazım Hikmet)
*Üç Şehitler Destanı,
*Çakır’ın Destanı,
*19 Mayıs Destanı,
*Kubilay Destanı,
*İstanbul Fetih Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
*Maraş’ın ve Ökkeş’in Destanı (Gülten Akın)
*Atatürk Kurtuluş Savaşında (Cahit Külebi)
Batı Edebiyatındaki Yapay Destanlar
Latin Edebiyatı:
Aeneis (Vergilius)
İngiliz Edebiyatı:
Kaybolmuşş Cennet (J.Milton)
İtalyan Edebiyatı:
Kurtarılmış Kudüs (T.Tasso) ,İlahi Komedya (Dante),Çılgın Orlando(Ariosto)
İslamiyet öncesi Türk destanları
*Türk destanları sözlü edebiyat ürünleri oldukları için destanlar hakkındaki bilgiler oldukça kısıtlıdır.
*Türk destanlarının bugün var olan kısımları diğer ulusların kaynaklarından derlenmiştir. Bunlardan bir kısmı Çin, Arap, İran ve Yunan kaynaklarından derlenip yazıya aktarılırken bir kısmı ise halk arasında süre gelen hikâyelerin derlenip yazılmasıyla oluşmuştur.
*Türk destanlarındaki mitolojik öğeler genel olarak ışık, rüya, ağaç,demir, altın, yay, at,kurt, geyik, mağara ve sihir gibi şeyler olmuştur.
Saka Türklerine ait olan Alp Er Tunga Destanı'nda Türkler ile İranlılar arasında geçen savaşta Türk hakanı olan Alp Er Tunga'nın yiğitlikleri ve kahramanlıkları anlatılır. Bu destana ait bilgiler Firdevsi'nin Şehname adlı eserine dayanmaktadır. Şehname'de Alper Tunga'dan Afrasyap olarak bahsedilir.
Saka Türklerine ait olan ikinci destan Şu Destanı'nda ise Makedonyalı İskender ile Saka Türkleri arasındaki mücadeleler anlatılmaktadır.
*Hun Türklerine ait Oğuz Kağan Destanı'nda ise Oğuz Kağan'ın savaşları ve yaşamı anlatılmaktadır. Destanda Oğuz Kağan doğuştan güzel olan biri olarak tasvir edilmektedir. Destanda diğer konular ise Oğuz Kağan'ın kırk gün sonra büyüyüp gelişmesi ve halka eziyet eden canavarı öldürmesi olayıdır. Destandaki Oğuz Kağan karakterinin gerçekte Asya Hun İmparatoru olan Metehan'ın olduğu düşünülmektedir.
*Bozkurt Destanı ile Ergenekon Destanı ise Göktürklere aittir. Bozkurt Destanı'nda savaşta yaralanan bir Türkün dişi bir kurt tarafından kurtarılması, koruması ve Türklerin çoğalıp eski güçlerine ulaşmaları anlatılmaktadır. Ergenekon Destanında ise Türklerin bir yenilgi sonrasında Ergenekon'a çekilmeleri ve orada çoğalarak demir bir dağı eritip kurtulmaları anlatılır.
*Türk destanlarından Türeyiş ve Göç Destanı ise Uygur Türkleri'ne aittir. Türeyiş Destanında Uygur hakanının üç kızını bir insanla evlendirmek istemeyerek tanrıya kızları ile evlenmesi için yalvarması anlatılır. İlerleyen dönemlerde Tanrı bir kurt görünümüyle hakanın kızlarıyla evlenir ve Uygur Türkleri bu evlilikle beraber çoğalır
*Göç Destanı'nın konusu ise: Uygurların çektikleri çileler ve bulundukları topraklardan göç etmeleridir. Ayrıca destanda Uygur hakanının oğluna bir Çin prenses alması ve buna karşılık Kutul Dağı'nını vermesi anlatılır.
YAZILI DÖNEM
*İslamiyet öncesi Türk edebiyatına ait bilinen yazılı ürün sayısı oldukça azdır.
*İslamiyet öncesi Türk edebiyatının en önemli eserleri Orhun Yazıtları ile Uygur Metinleri'dir.
*Orhun Yazıtları Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Göktürk alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır.
*Yabancı dillerin etkisinden uzak ve yalın bir dil tercih edilmiştir.
* Bu yazıtlarda Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle olan mücadeleleri anlatılmaktadır.
*Ayrıca Türk ulusuna seslenerek birlik beraberlik içinde yaşamaları gerektiği öğütlenmiştir.
*Bu yazıtların ilkini bilge Tonyukuk, iki ve üçüncüsünü ise Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır.
*Bilge Tonyukuk'un yazdıkları daha sade bir yapı gösterirken, Yolluğ Tigin'in yazdıkları ise söylev tarzında olmuştur.
*Bu yazıtlar günümüzde Moğolistan sınırları içerisinde bulunmaktadır.
*Uygur Metinleri ise Uygur alfabesi kullanılarak yazılmıştır.
*Bu yazıtlarda Budizm ve Maniheizm dininin ilkeleri anlatılmaktadır.
*Bu yazıtlar Türkistan'ın Kara Hoço kenti yakınlarında olan Turfan'da yapılan kazılar sonucunda ortaya çıkmıştır.
*Uygurlardan günümüzde ulaşan eserlere örnek olarak Irk Bitig, Sekiz Yükmek ve Altun Yaruk, Prens Kalyanamkara ve Papamkara sayılabilir.