Dilin Kullanımından Doğan Türler
Yaşayan diller, eski ana dillerin uzun bir tarihî seyir içinde değişik kollara ayrılmasından oluşmuştur. Ayrı ayrı diller ve akraba diller arasındaki bu farklılaşma yanında aynı dil içinde birtakım dallanmalar da meydana gelebilmektedir. Bir dilin kendi içinde alt kollara ayrılması, o dilin lehçe, şive ve ağızlarını oluşturur. Lehçe, şive ve ağızlar coğrafi ve sosyal etmenler nedeniyle bir dilin ses yapısı, şekil yapısı ve kelime hazinesi bakımından zamanla birbirinden az çok ayrılmış olan kollarıdır. Dilin bazı çevrelerdeki özel kullanımıyla da argo ve jargon oluşur.
Lehçe:Bir dilin bilinmeyen, karanlık bir devrinde (metinlerle izlenemeyen dönemlerde) kendisinden ayrılmış olan, çok büyük ayrılıklar gösteren ve farklı bir dil olma yolunu tutan kollarına lehçe denir. Lehçelerin oluşmasında coğrafi ve kültürel etmenlerin rolü büyüktür.
*Türk dilinin Çuvaşça ve Yakutça olmak üzere iki lehçesi vardır.
Çuvaşça, Rusya’nın Çuvaşistan Özerk Cumhuriyeti’nde ;Yakutça, Yakutistan Özerk Cumhuriyeti’nde konuşul-maktadır.
Şive:
Bir dilin bilinen ( metinlerle izlenebilen )devirlerinde kendisinden ayrılmış olup bazı ses ve yapı ayrılıkları gösteren kollarıdır. Şivelerdeki ses değişimleri yazı diline de yansır. Şivedeki farklılaşma lehçeye göre daha azdır.
*Azerbaycan Türkçesi, Kazak Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Özbek Türkçesi, Tatar Türkçesi, Türkiye Türkçesi Türk dilinin şiveleridir.
Ağız:
Bir ülke içinde aynı dilin farklı konuşma şekillerine denir. Yörelere göre söyleyiş farklılıkları vardır ama yazılış aynıdır. “Karadeniz ağzı, Ege ağzı…” Türkçenin ağızlarıdır.
*Ne yapıyorsun kardeşim?
*Nörüyon gardaşım?
*Neydirsen gardaş?
*Nabiyon be ya?
Argo:
Bir sosyal sınıfın, bir meslek grubunun ya da bir topluluğun üyelerinin kullandığı, genel dilin kelimelerine yeni anlamlar yükleyerek ya da yeni kelimeler, deyimler
katarak oluşturulan özel dil.
◗ Sefil çocuk o gece dedesinden 10 papel araklamıştı.
Papel: Para
Araklamak: Çalmak
Jargon:
Grup dili ya da özel dil de denilir. Bir toplumda bireyin içinde bulunduğu sınıfa, yaşa, özellikle mesleğe göre belirlenen dildir.
Tıp jargonu, ekonomi jargonu, mühendislik jargonu vs.
◗ Akut miyokardinfartüsü geçiren hastaları hastaneye getiren semptom… (tıp jargonu)
◗ Devalüasyonun en önemli uygulanma sebebi, ekonominin dış ticaret dengesinin açık veriyor oluşudur. (ekonomi jargonu)
Standart Dil:
Bir ülkedeki ağızlardan biri çeşitli sebeplerden ortak kültür dili durumuna gelir, bu ortak kültür dili zamanla ülkenin standart dili olur. İstanbul Türkçesi bizim
standart dilimizdir.
Dilin İşlevleri Nelerdir?
Dil, her zaman aynı şekilde ve aynı işlevde kullanılmaz. Dilin işlevi insanın dili kullanma amacına göre değişiklik arz eder.
Kurguladığı olayları bir öykü ya da bir roman biçiminde yansıtan yazar ile bilimsel araştırmasını makale şeklinde ortaya koyan bir bilim adamı dili aynı işlevde kullanmaz. Çünkü bunların amacı farklıdır. Öykü yazarı kendi kurduğu dünyayı kelimelerin yan, mecaz ve çağrışımsal anlamlarından da yararlanarak öznel bir şekilde aktarır. Bilim adamı ise var olan gerçekliği değiştirmeden kelimelerin daha çok gerçek anlamlarından yararlanarak bilimsel bir üslupla aktarır. Dolayısıyla bu iki anlatımda dil farklı işlevlerde kullanılır.
Göndergesel İşlev:
Dilin, iletiyi olduğu gibi ifade ederken kazandığı işlevdir.Sözcükler temel anlamında kullanılırlar. Bu işlevde iletinin düzenlenme amacı bilgi vermektir.
Örneğin “Hava sıcaklıkları önümüzdeki günlerde düşecek.”, “Nedim, divan şiirinin önemli temsilcilerindendir.” gibi cümlelerde dil, göndergesel işleviyle kullanılmıştır.
Bu işlev ,ders kitaplarında, bilimsel yazılarda, kısa not ve özetlerde, makale, deneme, fıkra, biyografi, anı, gezi yazısı gibi öğretici metinlerde karşımıza çıkar.
Heyecana Bağlı İşlev:
Bu işlevde çoğunlukla duygular, heyecanlar, korkular, sevinç ve üzüntüler dile getirilir.Dilin heyecana bağlı işlevinde öznellik hakimdir.
Öznel betimlemelerin ve anlatıların, lirik şiirlerin dilidir.
Ünlem cümlelerinin tamamında heyecana bağlı işlev kullanılır.
Örnek:
Yazık, sana acıyorum!
Sakın bir daha buraya gelme!
Ah canım! Korktun mu benden?
Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi:
İletinin; alıcıyı harekete geçirmek, alıcıda davranış değişikliği oluşturmak için düzenlendiği durumlarda dilin kazandığı işlevdir.
“Lütfen cep telefonlarınızı kapatın!”
"Bana da su getirir misin?"
Kapıyı kapat!
Lütfen lambaları açık bırakmayınız!
Emir, rica, istek cümlelerinde dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır.
Kanalı Kontrol İşlevi:
Dilin, kanalın iletiyi aktarmaya uygun olup olmadığını kontrol etmek için kullanıldığında kazandığı işlevdir. Örneğin “Sesimi duyuyor musun?”, “Yazdıklarımı okuyabiliyor musunuz?” gibi cümlelerde dil, kanalı kontrol işleviyle kullanılmıştır.
Bu işlev daha çok soru cümleleriyle karşımıza çıkar.
Uyudun mu?
Beni anladınız değil mi?
Alo,sesim geliyor mu ?
Dil ötesi işlev:
Dilin; dil bilgisi kurallarını açıklamak, dille ilgili bilgi vermek amacıyla kullanıldığında kazandığı işlevdir.
“Fiiller; iş, oluş, hareket bildiren sözcüklerdir.”,
“Bazı kısaltmaların sonuna nokta konur.”
"İsme sorulan sorulara sıfat cevap verir."
Dilin dil ötesi işlevinde iletiler; dili açıklamak, dille ilgili bilgi vermek için düzenlenir.
Şiirsel (Sanatsal)İşlev:
Dilin, bir anlam aktarmaktan çok çağrışım uyandırırken kazandığı işlevdir. İmgeye (hayale) ve kurmacaya dayalı metinlerde daha çok dilin şiirsel işlevinden yararlanılır. Şiirsel metinler, kendinden başka bir şeyi ifade etmeye ihtiyaç duymaz, bir şiir sadece şiir olduğu için önemli ve anlamlıdır yani şiirin gerçeği, şiirin kendisidir.
Dilin şiirsel işleviyle kullanıldığı metinlerde gönderici, alıcıda hissettirmek istediği etkileri uyandırmak için dili istediği gibi kullanır yani kendi özgün üslûbunu oluşturmak için bir anlamda dili yeniden yaratır. Bu işlevde gönderici; edebî sanatlardan, karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden yararlanarak imgeler oluşturur, sözcükleri daha çok yan ve mecaz anlamlarda kullanır. Şiir, roman, hikâye, destan, masal gibi edebî metinlerde dil şiirsel işlevde kullanılır.
Örnek:
Yeşil pencerenden bir gül at bana,
Işıklarla dolsun kalbimin içi.
