FİİİLLER

  FİLLER (EYLEMLER)

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde çekimli fiile yer verilmiştir?

ÇÖZÜM:

Hareket anlatan, sonuna –mek ,-mak mastar eki getirildiğinde anlamlı olan her sözcük fiildir ya da çekimli fiildir.

* Bu soru kalıbında sorulabilecek en hileli soru şekli ise fiilimsilerin yüklem olduğu cümlelerdir.

FİİLİMSİYLE FİİLİN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE FARKLARI NELERDİR?

ORTAK ÖZELLİKLERİ: 

Her ikisinin de kökü ya da gövdesi fiildir. 

"Gövde nedir: Yapım eki almış sözcüktür"

Suç (kök) , suçla (gövde).      

 

Oynuyordu (fiil) 

Oynamaktı (fiilimsi)                                 

Koşmalısın(fiil)   

     

Koşan (fiilimsi)  

                                

AYIRT EDİCİ YÖN:

Fiille fiilimsiyi ayırt eden temel özellik aldığı ektir.

Fiilin aldığı ek,kip ekleri veya şahıs eklerinden herhangi biriyse  çekimli fiil denilirken; fiilimsi eklerinden herhangi birini aldığında fiilimsi denilir.

Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi çekimli fiil değildir?

A.Bunu yapabilecek,akıllı bir çocuk birçok şeyi de düşünebilir.

B.Muhasebe bilmeyen bir tüccarın batması kaçınılmazdır.

C.En büyük kaygısı çocuklarını kaybetmekti.

D.Devletlerin acımasız politikaları bölgeyi insansızlaştırıyor.

E.Ne istiyordu bu kadın , adamın eşyalarından.

ÇÖZÜM: C şıkkı fiilimsi olması nedeniyle cevap şıkkıdır.Kaybetmek (mek) isim fiildir.

Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi iş/kılış fiilidir?

    
ÇÖZÜM: Yüklemin başına ‘”ONU” getirildiğinde anlamlı olan fiil,iş/kılış fiilidir.

Gelecek güzel haberi umutla bekliyordu. (onu bekliyordu)

 Eski günlerini çok fazla özlemiş yaşlı adam. (onu özlemiş)

 Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi durum fiilidir?

ÇÖZÜM:

 Yüklemin başına”ONU”getirildiğinde anlamsız olan fiillerdir. 

Sesin geldiği yöne biraz daha yaklaştı.(onu yaklaştı)  

Derin sularda tüpsüz yüzer buranın yerlileri. (onu yüzer)

Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi oluş fiilidir?

ÇÖZÜM: 

Zaman içinde ya da kendiliğinden olan fiillerdir.

Hareketsiz bir yaşam onu da şişmanlatmıştı.

Geçen yıla göre boyu daha da uzadı.

Unutma: 

ÇEKİMLİ FİİLLER KİP ve ŞAHIS EKLERİ ALIR

KİP EKLERİ:

A.Haber (Zaman)Ekleri: 

Hareketin ya da fiilin hangi zamanda gerçekleştiğini anlatan eklerdir. İnsan temelde dört zamanda yaşar.

Dün geçmiş zamanı,bugün içinde yaşadığımız şimdiki zamanı,yarın gelecek zamanı anlatırken geniş zaman üç zamanı da içine alır.

I.GEÇMİŞ ZAMAN:

İş önce, anlatış sonra gerçekleşir.

*Görünen/tanık olunan (-di’li geçmiş) zaman.

*Duyulan/öğrenilen (miş’li geçmiş)zaman olmak üzere ikiye ayrılır.

Kollarının arasından sıyrıldı. (Gördüm)

Kollarının arasından sıyrılmış.

(Duydum/başkasından öğrendim)

BİLGİ NOTU:Öğrenilen geçmiş zaman

”Hangisinde sonradan farkına varma anlamı vardır?”şeklinde de sorulabilir.

Dün akşam kanepede uyuyakalmışım.

II.ŞİMDİKİ ZAMAN: 

İş ve anlatış aynı anda gerçekleşir.-yor ve –mekte,-makta ekleri ile yapılır. 

Senin yaptıklarını anlatıyor.

  

Senin yaptıklarını anlatmakta.

III.GELECEK ZAMAN: 

Anlatış önce, iş sonra gerçekleşir.-ecek,-acak ekleri ile yapılır.

   Lütfi, bu yıl sınavı kazanacak.

IV.GENİŞ ZAMAN:

*Her zaman yapılan fiiller için kullanılır.

*Dün yapıldı,bugün yapılıyor,yarın da yapılacak anlamı katar.

-er,-ar,-r ekleri olumlu fiillere 
–mez,-maz olumsuz fiillere getirilir.

      

  Yoldan dolmuş geçer.

  Yoldan dolmuş geçmez.

SORU HİLESİ: 

Geniş zamanın olumsuzu  I.tekil şahıs eki alan bazı fiillerde –z harfini düşürür ve geniş zaman görüntüsünü kaybeder.

Bu da hangisinde farklı bir kipe yer verilmiştir,sorularında çeldirici şık olarak kullanılır.

Ben sizinle bu işi yapmam.(yap-maz-ım). 
Ek –z harfini düşürdü ve geniş zaman görüntüsünü kaybetti ama hala geniş zaman.

BİLGİ NOTU:

Ek-eylemin geniş zamanda çekimi sorulduğunda, fiilin geniş zamanıyla ilişkisinin olmadığını bilmeniz beklenir.

Ek-eylemin geniş zamanında çekimi isimlere getirilirken, geniş zaman eki fiillere getirilir.

Bilgisayarı çok iyi kullanır (Geniş zaman)

Her türlü habere hazırım.(Ek-fiilin geniş zamanda çekimi)

*Örnekte görüldüğü gibi fiile gelen –r geniş zaman olarak sorulurken,isme gelen –ım ek-fiilin geniş zamanda çekimi olarak sorulur.

İsim olarak benzese de ek ve görev olarak oldukca farklıdır.

SORU HİLESİ:

İkinci olarak da –r,-er,-ar yapım eki görevini üstlendiği sözcükler sorularda çeldirici olarak kullanılır.

O gün de dedesinin ihtiyaçlarını giderdi.( -er yapım ekidir)

Her gün okula bu saatte giderdi.(-er geniş zaman eki)

SORU HİLESİ: 

-mez,ar,dik,ecek, miş ekleri kip eki olmakla birlikte sıfat fiil eki olarak da kullanılır.

Ayırt etmek için eki alan sözcük cümlenin yüklemi olup olmadığına bakılır.

Anlatılmış hikayeler de vardı.

Annesinin yüzüne bakacak hali kalmamış.

Bu çuvalı iki saatte bitirecek.

Örneklerde –ecek,-miş ekleri hem sıfatfiil eki hem de kip eki olarak kullanılmıştır. Bu ekler cümlenin yüklemindeyse kip eki ,yüklem dışında herhangi bir ögeyse sıfatfiil ekidir.

Anlatılmış hikayeler de vardı.(sıfatfiil)

Annesinin yüzüne bakacak hali kal-mamış.(bakacak hal sıfatfiil,kalma-mış kip)

Bu çuvalı iki saatte bitirecek. (kip)

b.Dilek/Şart Kipleri: 

Bu kiplere tasarı kipi de denilir.Bu kiplerde anlatılan fiiller plan/tasarı aşamasındadır,gerçekleşmemiştir.

Bugün bu işler bitmeli.(İşler bitmiş mi?İşlerin bitmesi gerektiğini düşünüyor mu?)

I.GEREKLİLİK KİPİ: 

 -meli,-malı ekleri ile yapılır.Fiile gereklilik anlamı katar.Gereklilik kipi bazen olasılık anlamı da katar.(Eve erken gelmiş olmalı.)

     Anlatmalıyım 

     Anlatmalıyız

     Anlatmalısın                                 

     Anlatmalısınız

     Anlatmalı  

     Anlatmalılar    

II.DİLEK/ŞART KİPİ: 

-se,-sa ekleri ile yapılır.Cümleye iki değişik anlam kattığı için iki ismi vardır.

Dilek anlamı :Yarın hava güzel olsa.

Şart anlamı : Şimdi gelse tüm projeyi tamamlar.

UNUTMA: 

Dilek ve istek kipleri anlamdan değil ekten ayırt edilir.

Dilek kipi sorulduğunda –se,-sa ;istek kipi sorulduğunda –e,-a aranır.

III.İSTEK KİP: 

-e,-a ekleri ile yapılır.Genellikle birinci tekil ve çoğul şahısları kullanılır.

   Ben seçeyim             

   Biz seçelim

   Sen seçesin              

   Siz seçesiniz

    O seçe                    

    Onlar seçeler

Diğer şahıslarla çekim günlük konuşmada genelde çok kullanılmaz.

IV.EMİR KİPİ: 

Kip eki almadan çekimli fiil yapabilen tek sözcük türüdür.

Birinci tekil ve çoğul şekli de yoktur.Şahıs ekleri alır.

UNUTMA: 

Kaç tane çekimli fiil vardır sorularının en fazla sorulan kipidir çünkü parçada fazla dikkat çekmeden kısa fiillerle yer alırlar.

Su gibi aziz ol,insanlarla iyi geçin, sakın kalp kırma. (Üç tane çekimli fiil-üç cümle –üç yargı var)

Aşağıdakilerin hangisinde farklı bir kiple çekimlenmiş fiile yer verilmiştir?

A.Uzun bekleyişlerin insanı üzen yanları olmalı sanki.

B.Heybemi yastık edindiğim yerde uyumaya çalışmam bu gece.

C.Efendim rehberim olun bu mahcubiyetten kurtulayım.

D.Söylesem kimsenin duymadığı o büyülü nağmeleri.

E. Sen yeter ki mutlu ol herkes gibi tatlı küçük çocuk.

ÇÖZÜM: A şıkkında olmalı,C şıkkında olun ve kurtulayım, D şıkkında söylesem, E şıkkında mutlu ol fiilleri dilek şart kipi genel başlığı altında iken B şıkkındaki çalışmam geniş zamanın olumsuzu yani haber kipi başlığı altındadır.

ŞAHIS (KİŞİ) EKLERİ:

*Fiilin kim tarafından yapıldığını anlatan eklerdir.

*Altı şahsa göre farklı çekimi vardır.

(Ben,sen o; biz,siz onlar)

*Kip eklerine göre farklılık gösterebilir.( “biz”   yap-tı-k  ; “biz”   yap-a-lım )

Bilirim , bilirsin , bilir, biliriz , bilirsiniz , bilirler

Geciktim , geciktin , gecikti , gecitik , geciktiniz , geciktiler.

SORU KALIBI:

Aşağıdakilerden hangisinde basit çekimli bir fiile yer verilmiştir?

ÇÖZÜM: 

Fiil tek kip eki aldıysa buna basit çekimli fiil denilir.

Gece uyanık kalıp ne yaptığını anlamaya çalışacağım.                                           

 (Çalış-acak-ım )  -acak tek kip eki almış.

BİLGİ NOTU:

Basit çekimli sorulduğunda haber ve dilek/şart kiplerinin hepsi alınabilirken,basit zamanlı sorularında sadece haber kipi almış fiiller sorulmuştur.

Kışın hepimiz toprak oluruz. 

(İster basit zamanlı,isterse basit çekimli diye sorulsun ikisine de cevap olur.)

Yol daha güç olmalı. 

(Sadece basit çekimli sorusuna cevap olur)

*Aşağıdakilerden hangisinde birleşik çekimli bir fiile yer verilmiştir?

ÇÖZÜM: 

Fiil, iki kip eki aldıysa buna birleşik çekimli fiil denilir. 

Birinci kip ekine haber ve dilek/şart kiplerinden herhangi biri getirilebilirken, ikinci kip ekine sadece :

–di,

-miş,

-se 

(Hikaye,rivayet ve şart ekleri) getirilebilir.

 Anlatılan her şeyi ona da  aktar-acak-tı.

 

aktar-acak-mış.   

aktar-acak-sa.

Aşağıdaki cümlelerden hangisi  birleşik çekimli fiildir?

A)Tanzimat,  bizim edebiyatımızda değişimin ve gelenekten kopuşun başlangıcıdır.

B)Sanatçı duyarlılığı onları toplumun önemli değerleri  haline getirecektir.

C)Kitapları kutuya kaldırdı,onları emanet edemezdi.

D)Sabahın ilk vaktinde sizin bahçenin duvarında otururken gördüler.

E)Anlatılanları sana söylemekten çekinmiş olmalı ki olay bu kadar büyümüş.

ÇÖZÜM: C şıkkındaki ede-mez-di iki kip eki alarak birleşik çekimli fiil olmuştur.

BİLGİ NOTU: Birleşik fiille,birleşik çekimli fiil karıştırılmamalıdır.Sorularda çeldirici olarak iki kökten meydana gelen birleşik fiiller kullanılır.

    .....seçebilmeli.

   ..... hissetmişler.                   

   .....göz kulak oldunuz.       

Örnekteki fiiller birleşik yapılı basit çekimli şeklinde sorulabilir.

Soru Hilesi: Birleşik çekimli fiil sorulduğunda çeldirici olarak –tır,-tir,-dur,-dür eki alan fiiller kullanılır. Bu ekler birleşik çekim yapmaz.

  ....bilecektir.     
 .....bulmuştur.     
......uyumalıdır.

UNUTMA: Birleşik çekimli fiillerin tamamı ek-fiil almıştır.

Aşağıdaki cümlerin hangiside zaman kayması vardır?

ÇÖZÜM:Zaman,kip ya da anlam kayması olarak sorulabilen bu soru kalıbında cümleden çıkarılacak zaman anlamı ile fiilin zamanı karşılaştırılır.Anlam farkı varsa buna kip,zaman ya da anlam kayması denilir.

Bu yaz hepimiz bu iş için çalışacağız.(Cümlenin zaman anlamı ile fiilin zamanı aynı)

Bu akşam ben de sizinle geliyorum.(Cümlenin zamanı gelecek zamanken fiilin çekimlenme zamanı şimdiki zaman.)

1999’da sınavı kazanıyorum.(kazandım)

 Her akşam aynı yemekleri yiyorum.(yerim)

 İstediğin gömlekler dolapta olacak.(olmalı)

 1071’de Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı.(açılmış)

Rus mühendisler 1971 yılında Türkmenistan’da, ki o zamanlar Sovyetler Birliği’ne bağlıydı, petrol arıyorlardı. Bu çalışmalar sırasında büyük bir doğal gaz rezervi bulundu. Doğal gazı çıkarmak ve işlemek için sondaj kuleleri, depola­ma alanları kuruldu. Ancak zemin, üzerindeki yükü taşıyamadı ve çöktü. Büyük bir krater oluştu , çevreyi tehdit eder boyutta metan gazı ortaya çıktı. Bilim insanları çevre köylerdeki insanların, hayvanların ve bitkilerin zarar görmesinden endişelenerek gazı kontrollü bir şekilde yakmaya karar verdiler. Bu kontrollü yangın günümüzde de devam etmektedir.

Yukarıdaki parça ile ilgili aşağıdaki verilenlerden hangisi yanlıştır?

A.Birleşik çekimli fiile yer verilmiştir.

B. Haber kipi ile çekimlenmiş fiile yer verilmiştir.

C.Durum ve iş/kılış fiillerine yer verilmiştir.

D.Dilek/Şart kipi ile çekimlenmiş fiile yer verilmiştir.

E. Basit çekimli fiillere yer verilmiştir.

ÇÖZÜM:Cümlelerdeki tüm fiiller haber kipi ile çekimlenmiştir.

Aşağıdakilerden hangisinin yüklemi çekimli fiildir?

A) Son dönemde yeni biçimlere yer veren bir sanatçıdır.

B) Babanın sözlerini unutma sevgili yavrucuğum.   

C) Uslüp ve içeriğe aynı miktarda önem vermek gerekmektedir.

D) Gerçek hayattan kopuk sanat anlayışına sahiptir.

E) Hayal dünyasını ikinci plana atmış birisidir.

ÇÖZÜM:B şıkkındaki unutma emir kipi ile çekimlenmiş fiildir.

Aşağıdakilerden hangisinde yüklem birleşik zamanlıdır?

A)Yahya Kemal ve Arif Nihat Asya, rubaide başarılı örnekler vermiştir.

B)Tezat, karşıt kavramları bir arada kullanma sanatıdır.

C)Divan edebiyatındaki gazel, Halk edebiyatındaki koşmanın karşılığıdır.

D) Nurullah Ataç anlatıyordu  denemenin ayrıntılarını.

E)Sanatçı eseri tamamlamak için daha çok çalışabilir.

ÇÖZÜM: D şıkkındaki anat-ı-yor-du birleşik çekimli fiildir.